Grzegorz urodził się w Arianzos, koło Nazjanzu w Kapadocji, jako syn biskupa Grzegorza z Nazjanzu Starszego. Wykształcenie odbierał najpierw razem z młodszym bratem Cezarym w szkole retorów w Cezarei Kapadockiej. Gdy Cezary w 349 r. podjął decyzję o wyjeździe na studia medyczne do Aleksandrii, Grzegorz odbył razem z nim część drogi, do Cezarei Palestyńskiej. Tam przez dwa lata zapoznawał się z retoryką i teologią chrześcijańską, korzystając między innymi ze słynnej biblioteki Orygenesa. Potem odwiedził brata w Aleksandrii, zapoznając się także z biskupem Atanazym, wielkim obrońcą nicejskiego wyznania wiary. Z Aleksandrii wyruszył w drogę do Aten. Podczas pełnej tragicznych przygód drogi morskiej ślubował poświęcić swoje życie Bogu. W święta Wielkiej Nocy 352 r. przyjął chrzest. W tym samym roku rozpoczął formalne studia retoryczne. W ich czasie zaprzyjaźnił się z Bazylim, późniejszym świętym, obdarzonym przez tradycję przydomkiem „Wielki”. Po zakończeniu studiów oraz odwiedzeniu brata i rodziców, udał się w 360 r. do założonej przez Bazylego wspólnoty mnichów w Poncie. Wspólnie ustanowili pierwszy zarys reguły dla mnichów i spisali z dzieł Orygenesa apologię chrześcijaństwa przeciwko filozofom pogańskim, zatytułowaną Filokalia.

Jesienią 361 r. blisko dziewięćdziesięcioletni ojciec wezwał Grzegorza do Nazjanzu i wbrew jego woli udzielił mu święceń kapłańskich. Po kilku dniach od święceń Grzegorz stwierdził jednak, że nie podoła zadaniom z nich wynikającym i zbiegł do Bazylego. Po kilku miesiącach wrócił, przekonany prośbami ojca i wiernych. Po powrocie wygłosił do wiernych mowę, w której tłumaczył swoją ucieczkę. Mowa ta wywarła duży wpływ na teologię kapłaństwa, stając się inspiracją m.in. dla św. Jana Chryzostoma i św. Augustyna.

W 362 r. cesarz Julian Apostata wydał dekret o reformie nauczania, uderzający w retorów chrześcijańskich. Równoczesny dekret o przywróceniu starych kultów mocno uderzył w chrześcijaństwo w Syrii i Arabii. W tym samym czasie Bazyli popadł w konflikt ze swoim biskupem i musiał opuścić Cezareę, gdzie przebywał od czasu święceń. Udał się do starej pustelni, gdzie odszukał go Grzegorz. Wspólnie prowadzili działalność pisarską uderzającą w Juliana. Grzegorz musiał jednak wracać do Nazjanzu, by pomagać ojcu w sporach teologicznych z ariańskim biskupem Konstantynopola i cesarzem Walensem, również arianinem.

W 370 r. Bazyli został metropolitą Cezarei, po intensywnej agitacji Grzegorza Starszego, niechętnie wspomaganego przez syna, który nie chciał mieć nic wspólnego z personalnymi rozgrywkami. Wkrótce później Walens podzielił Kapadocję na dwie prowincje. Spowodowało to spór między Grzegorzem, a Antymem z Tyany o tytuł metropolity. Obydwaj tworzyli nowe biskupstwa na granicy swoich prowincji. Bazyli po długich naleganiach wyświęcił Grzegorza na biskupa Sazymy, zapadłej wioski przy drodze do Tyany. Ponieważ Grzegorz nie miał tam wielu wiernych, udał się do pustelni. Po śmierci ojca w 374 r. Grzegorz opiekował się Kościołem w Nazjanzie, by następnie powrócić do życia pustelniczego.

Po tym jak w 378r. zginął cesarz Walens, prawowierni biskupi zaczęli wracać na swoje stolice. Do pustelni Grzegorza udała się delegacja z Konstantynopola z prośbą o objęcie przezeń urzędu w stolicy wschodniego cesarstwa, od czterdziestu lat opanowanej przez arian. Pod wpływem Bazylego Grzegorz przyjął urząd. W tym czasie wszystkie kościoły w Konstantynopolu znajdowały się w rękach arian lub innych grup heretyckich. Grzegorz otrzymał od swoich znajomych do dyspozycji dom, w którym urządził małą kapliczkę. Tam wygłaszał wspaniałe kazania o Trójcy Świętej, dzięki którym zyskał sobie przydomek „Teologa”.

W 380 r. do Konstantynopola przybył cesarz Teodozjusz i oddał większość Kościołów w ręce Grzegorza. Formalne objęcie stolicy miało zostać zatwierdzone na zwołanym na następny rok synodzie, który przeszedł do historii jako Sobór Konstantynopolitański I, któremu Grzegorz przewodniczył. W maju 381 r. zgromadzeni biskupi obwołali go prawowiernym patriarchą, lecz już w czerwcu ustąpił ze stanowiska, pod wpływem biskupów egipskich, z którymi pozostawał w sporze. Udał się do Nazjanzu, by uporządkować sprawy lokalnego Kościoła, a następnie powrócił do życia pustelniczego. Zmarł prawdopodobnie w Nazjanzie w styczniu 390 r.

Jest autorem listów, 45 mów i poematów, w tym autobiograficznej Opowieści o moim życiu.

Adam Czepielik

1. Wstęp, w: św. Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane, Warszawa 1967, s. 5-23.
2. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, Warszawa 1990, s. 404-405, 409-410.
3. Ks. Sz. Pieszczoch, Patrologia, t.1: Działalność Ojców, Gniezno 1994, s. 88-90.