Orygenes, obok Cypriana z Kartaginy, uważany jest za jednego z twórców formuły „poza Kościołem nie ma zbawienia”. Jak wielu Ojców Kościoła, Orygenes odwołuje się do obrazu biblijnego, porównując Kościół do arki Noego. Dla Orygenesa Noe jest nowym Adamem i figurą Chrystusa. Historia potopu jest opowieścią o śmierci, zmartwychwstaniu i nowym stworzeniu.   Noe zamknięty w arce jak Chrystus w grobie, jest równocześnie świadkiem odrodzenia przez chrzest. Warto zwrócić uwagę na podwójny symbolizm wody: jest ona interpretowana jako źródło życia, ale również jako żywioł śmierci.

Przyjrzyjmy się teraz dokładniej kontekstowi, w jakim formuła „poza Kościołem nie ma zbawienia” pojawia się w pismach Orygenesa. Przede wszystkim, twierdzi on stanowczo, że Bóg zawsze żywił i nieustannie żywi troskę o zbawienie całego rodzaju ludzkiego, toteż może prowadzić ludzi do siebie na bardzo różne sposoby. W przypadku pogan Bóg może nawet działać przez praktyki magiczne, składanie ofiar, wróżbiarstwo czy astrologię. Orygenes nie stara się bronić pogaństwa, chce jedynie pokazać, że wszechmoc i łaska Boga nawet przez pogańskie praktyki może doprowadzić narody do zbawienia.

Rahab ratująca szpiegów żydowskich

Słynne zdanie pada w tekście wzywającym żydów do przystąpienia do Kościoła. Orygenes posługuje się tu historią zdobycia Jerycha przez Jozuego, porównując dom niegdysiejszej nierządnicy Rachab do Kościoła, czyli domu zbawienia. Określenie „nierządnica” w stosunku do Kościoła podkreśla fakt, że jest to Kościół złożony z byłych pogan, którzy dawniej oddawali się nierządowi z bożkami tego świata. Miłość Chrystusa spowodowała, że z nierządnicy Kościół stał się dziewicą i ma moc dawania schronienia i ocalenia wszystkim, którzy do niego przychodzą. Aleksandryjczyk wzywa żydów:

Jeśli zatem ktoś chce się ocalić, niechaj przyjdzie do domu tej, która niegdyś była nierządnicą. Również jeśli ktoś z tego ludu chce się ocalić niechaj przyjdzie do tego domu, aby mógł osiągnąć zbawienie. Niechaj przyjdzie do tego domu, w którym krew Chrystusa jest znakiem odkupienia[…].

Wywieszona przez Rachab purpurowa nić symbolizuje odkupieńczą krew Chrystusa – oznacza to, że tylko Jezus Chrystus przez swoją mękę i wylaną na krzyżu krew ma moc zbawiania ludzi. Według Orygenesa, okno, z którego nić odkupienia zostaje wywieszona, symbolizuje Wcielenie. Tylko bowiem przez Jezusa-Człowieka ludzie mogą oglądać światłość Boga. Orygenes chce zachęcić żydów do wstępowania do Kościoła, pokazując, że sam Stary Testament i Prawo nie mogą nikogo zbawić.

Jednak kieruje również ostre słowa przestrogi do wszystkich, którzy w zawiniony sposób z Kościoła odchodzą: Niechaj więc nikt się nie łudzi, niechaj nikt nie oszukuje sam siebie: poza tym domem, to znaczy poza Kościołem, nikt nie może się zbawić. Kto wyjdzie na zewnątrz, sam jest winien swojej śmierci. Jak zatem widać, Orygenes używa formuły w odniesieniu do bardzo konkretnych przypadków: ludzi, którzy odmawiają wejścia do domu zbawienia, a także do tych, którzy go dobrowolnie opuszczają. Odnosi się więc do osobistego wyboru, a co za tym idzie, do osobistej odpowiedzialności człowieka.

Magdalena Zubrzycka

• ks. Franciszek Longchamps de Berier, Czy poza Kościołem nie ma zbawienia?, Kraków: Wydawnictwo Tyniec 2004, s. 21-23.
• Joseph Ratzinger, Poza Kościołem nie ma zbawienia?, [w:] Kościół ? znak wśród narodów. Pisma eklezjologiczne i ekumeniczne, t. 2, Lublin: Wydawnictwo KUL, s. 975-999.
• Bernard Sesboüé, Poza Kościołem nie ma zbawienia. Historia formuły i problemy interpretacyjne, Poznań: W drodze, s. 49-51.