Jeszcze w epoce patrystycznej, w V i VI wieku, formuła „Poza Kościołem nie ma zbawienia”, pierwotnie ukuta przez wielkie autorytety, zaczęła nabierać oficjalnego charakteru, pojawiając się w dokumentach Kościoła o różnej randze, między innymi w papieskich listach i postanowieniach synodalnych, przede wszystkim tych dotyczących wyznania wiary. Wpływ św. Augustyna zaznaczył się przede wszystkim w Afryce;  zgodnie z pierwszym kanonem ze zbioru Statuta Ecclesiae Antiqua pochodzącym z 398 roku z synodu w Kartaginie, kandydat na biskupa musiał być wierny prawdziwej wierze, do której między innymi należało wyznanie, że „nikt nie zostaje zbawiony poza Kościołem”.

Prawie trzy wieki później, w 693 roku, również w formule wyznania wiary innego synodu – XVI synodu prowincjonalnego w Toledo – extra Ecclesiam… pojawiło się w swojej radykalnej formie, znanej od Fulgencjusza i zawierającej wizję piekła:

Ci wszyscy, którzy teraz nie znajdują się w świętym Kościele katolickim albo się w nim nie znajdą, są lub zostaną od niego odłączeni […] zostaną ukarani wyrokiem wiecznego potępienia i na końcu czasów zostaną spaleni z diabłem i jego poplecznikami na płonącym stosie.

Potępienie innowierców znalazło się także na początku i w zakończeniu symbolu Quicumque przypisywanym Atanazemu, choć tym razem zasada została sformułowana nieco inaczej:  literalnie warunkiem zbawienia miała być nie tyle przynależność do Kościoła, co „wiara katolicka”. Jednak w domyśle oczywistym było, że miejscem przeżywania katolickiej wiary pozostaje Kościół:

Ktokolwiek chce być zbawiony, musi przede wszystkim wyznawać katolicką wiarę, której jeśliby kto nie zachował całej i nienaruszonej, bez wątpienia zginie na wieczność […].

Z kolei mocne słowa Cypriana z Kartaginy, negujące wartość męczeństwa schizmatyków i będące apelem do chrześcijan do zachowania jedności w Kościele, zostały przypomniane przez papieża Pelagiusza II w liście do schizmatyckich biskupów z Istrii datowanym na 585 lub 586 rok.

Formuła extra Ecclesiam… wybrzmiała także w średniowieczu, ale już w świetle potwierdzonej przez Kościół Bożej woli powszechnego zbawienia. Kościół na Wschodzie nigdy nie podawał tej prawdy w wątpliwość, a św. Jan Damasceński, żyjący na przełomie wieków VII i VIII, sformułował teorię o dwóch wolach, które są w Bogu: woli poprzedzającej, która chce zbawić wszystkich ludzi, i woli konsekwentnej, dopuście, który zadość czyni Bożej sprawiedliwości, karząc grzeszników winnych złego wykorzystania własnej wolności. Na Zachodzie mnich Gotschalk próbował powtarzać pogląd św. Augustyna o podwójnej predestynacji, ale spotkał się z potępieniem. Konsekwentnie, drugi synod w Quierzy w 853 roku jasno potwierdził Bożą wolę powszechnego zbawienia wszystkich oraz obfitość odkupienia w tajemnicy Wcielenia i Męki Jezusa Chrystusa:

Wszechmocny Bóg „pragnie, aby wszyscy ludzie bez wyjątku zostali zbawieni” (por. 1 Tm 2,4), chociaż nie wszyscy zostają zbawieni. To, że niektórzy się zbawiają, jest darem od Tego, który zbawia; to, że niektórzy idą na zatracenie, jest zapłatą tych, którzy wiodą na zatracenie.

Jednocześnie dokument Synodu podążył za słowami św. Pawła i powiązał fakt potępienia nie tyle z brakiem przynależności do Kościoła, co z brakiem wiary:

Fakt, że wszyscy zostali odkupieni przez tajemnicę Jego męki, nie dotyczy ani wielkości, ani obfitości odkupienia, ale stronnictwa niewiernych i tych, którzy nie wierzą wiarą, „która działa przez miłość” (Ga 5,6).

Interpretacji późniejszych średniowiecznych symboli wiary powinna zawsze towarzyszyć refleksja Jana Damasceńskiego i synodu w Quierzy. A włączenie formuły extra Ecclesiam…  do wyznania wiary  przed Soborem Florenckim miało miejsce jeszcze co najmniej dwa razy: w 1208 roku w formule ułożonej dla waldensów oraz w 1215 roku w symbolu przedstawionym albigensom i katarom przez IV Sobór Laterański.

Zofia Tylutki

• B. Sesboüé, Poza Kościołem nie ma zbawienia, Poznań 2007, s. 74-76, 84-87.
• A. Sullivan SJ, Salvation outside the Church? Tracing the history of the Catholic response, Eugene (Oregon) 2002, s.44-45.

• Jaume Huguet, Konsekracja św. Augustyna, XV w., obecnie w Museu Nacional d’Art de Catalunya.
• Fra Angelico (prawdopodobnie), Święci adorujący Chrystusa, XV w., obecnie w National Gallery.

---

Powrót