Formuła „Poza Kościołem nie ma zbawienia” pochodzi z III w. Jej autorami byli: na Zachodzie św. Cyprian z Kartaginy, na Wschodzie Orygenes. Dla współczesnego człowieka brzmi ona bardzo kategorycznie. Warto więc może przyjrzeć się jej źródłom, a także jej losom na przestrzeni dziejów.

W pierwszej kolejności sięgnąć należy oczywiście do Biblii i w niej poszukać źródeł i inspiracji.

Niewątpliwą inspiracją do powstania tej formuły był opis potopu: Noe i jego rodzina ocaleli w arce, podczas gdy wszelkie życie poza arką zostało zniszczone (Rdz 7-9, Mdr 10-4). W scenie potopu uderzająca jest dysproporcja pomiędzy garstką ocalonych, a wielką rzeszą tych, którzy zginęli. Noe, sprawiedliwy w najwyższym stopniu, staje się prefiguracją Chrystusa, który jest jeden dla zbawienia wszystkich. Do tej sceny odwołuje się w swoim liście św. Piotr, odnosząc ją do chrztu: „Za dni Noego cierpliwość Boga naczekiwała, a budowana była arka, w której niewielu, to jest osiem dusz, zostało uratowanych przez wodę. Teraz również zgodnie z tym wzorem ratuje nas ona we chrzcie” (1 P 3,20-21). Chrzest wprowadza zatem do arki zbawienia. Zarysowuje się podział na tych, którzy są w arce oraz na tych, którzy pozostali na zewnątrz. Od pozytywnego „zbawienie przez arkę” łatwo przejść do negatywnej przeciwwagi: „poza arką nie ma zbawienia” – arką, która w ujęciu chrześcijańskim stała się Kościołem.

W świadectwie biblijnym pojawia się pewne napięcie. Z jednej strony pokazane są wymagania, które należy spełnić, aby osiągnąć zbawienie zgodnie z ekonomią chrześcijańskiego objawienia, z drugiej, przedstawiona jest ocena możliwości zbawienia tych, którzy pozostają poza tą ekonomią.

Objawienie judeochrześcijańskie zapisane w Piśmie Świętym pokazuje zamysł powszechnego zbawienia. Stary Testament ukazuje to przez przymierze zawarte z Noem, a także przez zapowiedź, że wszystkie ludy ziemi mają dostąpić błogosławieństwa w Abrahamie. Również nauczanie Chrystusa skierowane jest nie tylko do Żydów, ale też do pogan. Mówi o tym Ewangelia wg św. Mateusza (28,19-20): „Idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody, udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego”; a także Dzieje Apostolskie i nauczanie św. Pawła. Jednak mówiąc o zamyśle powszechnego zbawienia, nie wolno zapominać o dwóch bardzo ważnych aspektach.

Po pierwsze, tym, który zbawia jest zawsze Jezus Chrystus i tylko On. Wśród tekstów pokazujących jedyne zbawcze pośrednictwo Chrystusa przytoczyć należy fragment Listu św. Pawła do Tymoteusza (2,5-6): „Albowiem tylko jeden jest Bóg, jeden także pośrednik między Bogiem i ludźmi, człowiek, Chrystus Jezus. On wydał siebie samego na okup za wszystkich – oto świadectwo, jakie dał w swoim czasie”. To samo wyrażone zostało w formule z Dziejów Apostolskich: „I nie ma w żadnym innym [poza Jezusem Chrystusem] zbawienia, gdyż nie dano ludziom żadnego innego imienia, przez które moglibyśmy być zbawieni” (Dz 4,12).

Po drugie, Biblia pokazuje wyraźnie, że człowiek musi spełnić jednak pewne warunki. Bóg, przez Jezusa Chrystusa oferuje zbawienie wszystkim, ale to człowiek przez swoja postawę może to zbawienie przyjąć lub odrzucić.

Jednym z takich warunków, o których mówi Biblia jest chrzest. Znamy słowa z zakończenia Ewangelii św. Marka: „Kto uwierzy i przyjmie chrzest, będzie zbawiony, a kto nie uwierzy, będzie potępiony” (Mk 16,16 ). Wiara łączy się z chrztem, czyli przynależnością do Kościoła. W Ewangelii Janowej Jezus kieruje do Nikodema słowa: „Jeśli się ktoś nie narodzi z wody i z Ducha, nie może wejść do Królestwa Bożego” (J 15,5). W tej samej Ewangelii padają ważne słowa Jezusa: „beze mnie nic nie możecie uczynić”, wpisane w porównanie z winnym krzewem i latoroślami. Słowa te pokazują wyraźnie, że nie ma zbawienia poza Kościołem z tego powodu, że nie ma zbawienia poza Chrystusem, a Chrystusa nie można oddzielać od Kościoła.

Kolejnym warunkiem zbawienia, o którym mówi Biblia jest wiara. Jest to dobitnie powiedziane w przytoczonym już fragmencie Ewangelii św. Marka: „… a kto nie uwierzy, będzie potępiony”. Wiara, rozumiana jako wyraz szczególnej więzi z Chrystusem, może być wyrażona także przez miłość, objawiającą się w służbie „najmniejszym”, w rozpoznaniu Chrystusa w naszych braciach. O tym mówi wielka przypowieść o Sądzie Ostatecznym z Ewangelii wg św. Mateusza (25,31-46).

Kolejnym zagadnieniem jest problem zbawienia ludzi, którzy nie uczynili wyraźnego aktu wiary w objawienie judeochrześcijańskie. Chodzi o tych, którzy poprzedzili nie tylko przyjście Chrystusa, ale także wybór Abrahama, jak również o wszystkich, którzy po przyjściu Chrystusa nie zdołali Go poznać.

Stary Testament ukazuje cały szereg „świętych pogan”, ludzi żyjących przed Chrystusem, którzy swoim życiem zasłużyli na udział w Królestwie Niebieskim. Pierwszym z nich był Abel, którego Jezus nazywa „Ablem sprawiedliwym” (Mt 23,25). Św. Paweł umieszcza Abla na czele listy świadków wiary prowadzącej do Chrystusa. Po Ablu św. Paweł wskazuje Henocha, jako tego, który „żył w przyjaźni z Bogiem” i uzyskał usprawiedliwienie przez wiarę. Prorok Ezechiel wymienia kilka kolejnych postaci ze świata pogańskiego: Noego, tajemniczego Danela oraz Hioba. Noe, który żył jeszcze przed przymierzem z Abrahamem, sprawiedliwy „poganin” pośród powszechnego zepsucia ludzkości, może symbolizować człowieka zbawionego przez Chrystusa, ale zarazem być typem samego Chrystusa. Hiob ukazany jest jako „mąż sprawiedliwy, prawy, bogobojny i unikający zła” (Hi 1,1). Jego cierpliwość stała się dla chrześcijan figurą męki Chrystusa. Stary Testament ukazuje też cały szereg sprawiedliwych, którzy nie należeli do narodu żydowskiego; wśród nich jest Lot, Jetro – kapłan Madianitów, teść Mojżesza, nierządnica Rachab oraz Moabitka Rut.

Również w Nowym Testamencie pojawiają się postacie sprawiedliwych pogan: Jezus chwali wiarę rzymskiego setnika, nawraca Samarytankę, chwali postępowanie miłosiernego Samarytanina. W Ewangelii św. Łukasza celnik zostaje usprawiedliwiony przez pokorną modlitwę, a w Ewangelii św. Marka nawraca się setnik stojący u stóp krzyża. Pismo św. pokazuje więc wyraźnie, że Bóg nie dzieli ludzi na pogan i Żydów. W Dziejach Apostolskich Św. Paweł mówi, że „Bóg naprawdę nie ma względu na osoby. Ale w każdym narodzie miły jest Mu ten, kto się Go boi i postępuje sprawiedliwie” (Dz 10,34-35). Tę prawdę potwierdza św. Paweł w Liście do Rzymian: „u Boga nie ma względu na osobę” (Rz 2,11). Kryterium wiary i niewiary okazuje się bardziej rozstrzygające niż przynależność do wspólnoty.

Pozostaje jeszcze kwestia zbawienia ludzi, do których nie dotarła prawda objawiona. Św. Paweł w Liście do Rzymian tak o tym pisze: „Nie ci bowiem, którzy przysłuchują się czytaniu Prawa, są sprawiedliwi wobec Boga, ale ci, którzy Prawo wypełniają, będą usprawiedliwieni. Bo gdy poganie, którzy Prawa nie mają, idąc za naturą, czynią to, co Prawo nakazuje, chociaż Prawa nie mają, sami dla siebie są Prawem” (Rz 2,13-14). Oznacza to, że nawet ci ludzie, którzy nie poznali Objawienia, mogą dostąpić zbawienia, spełniając wymogi własnego sumienia i przestrzegając prawa naturalnego.

 Magdalena Zubrzycka

• Arka Noego,  mozaika z Kaplicy Pałacowej w Palermo, zdjęcie autorstwa Jean-Pierre Dalbéra, opublikowane na licencji CC BY 2.0
  
  
• William Blake, Naomi zachęcająca Rut i Orpę do powrotu do kraju Moabitów, XVIII w., obecnie w Victoria and Albert Museum.

---

Powrót