„Mistrz Eckhart” (fot. Lothar Spurzem)

Mistrz Eckhart (Johannes Eckhart von Hochheim) był twórcą i głównym przedstawicielem mistyki spekulatywnej (istotowej). Urodził się około 1260 r. w Hochheim koło Erfurtu lub Gota. Prawdopodobnie w bardzo młodym wieku przyjął habit w Zakonie Kaznodziejskim. Studia filozoficzno-teologiczne odbywał w Kolonii, a następnie w Paryżu, gdzie uzyskał tytuł mistrza świętej teologii. Dwukrotnie powierzano mu katedrę teologii na Sorbonie (wcześniej zaszczyt ten spotkał jedynie św. Tomasza z Akwinu). Pełnił w Zakonie funkcję przeora, a potem dwukrotnie prowincjała. Był wikariuszem generała Zakonu dla sióstr dominikanek prowincji teutońskiej, a  od 1307 r. również dla prowincji czeskiej. Bardzo ważnym obszarem działalności Mistrza Eckharta było jego posługiwanie jako przewodnika i mistrza duchowego w żeńskich klasztorach, ale również w licznie powstających w tamtym czasie beginażach – zgromadzeniach kobiet, które bez składania ślubów zakonnych prowadziły wspólne życie wzorowane na życiu w klasztorach.

Czas, w którym przyszło żyć Mistrzowi Eckhartowi, był niespokojny i pełen zamętu. Był to czas, w którym nasilał się konflikt między papiestwem a cesarstwem, trwały wojny, którym towarzyszyły dodatkowo liczne kataklizmy i klęski żywiołowe, pojawiła się w Europie epidemia „czarnej śmierci”, wreszcie, był to czas rozłamu w Kościele: „niewoli awiniońskiej” i panowania dwóch papieży. Minął szczytowy okres scholastyki i powstawania wspaniałych traktatów teologicznych – teologiczny dyskurs akademicki stawał się jałowy i niewiele wnoszący. Sytuacja ta spowodowała, że coraz więcej ludzi zaczęło zwracać się ku mistyce – jak określił to Josef Quint, „mistyka wisiała wtedy w powietrzu”. Zaistniała więc potrzeba kształcenia światłych przewodników duchowych, czuwających nad tym, aby w powstających wspólnotach i zgromadzeniach nie przeważył pierwiastek emocjonalny nad racjonalnym i aby wszystkie poszukiwania duchowe mieściły się w ramach katolickiej ortodoksji, bez niebezpieczeństwa przerodzenia się w heretyckie sekty. Mistrz Eckhart przez wiele lat pełnił funkcję takiego przewodnika duchowego i dzięki temu wiele jego kazań zostało spisanych i zachowanych przez siostry zakonne.

Pod koniec życia Eckhart wykładał teologię w Studium Generalnym w Kolonii i pełnił tam obowiązki regensa.

Średniowieczna kopia bulli „In agro dominico”

Ostatnie lata życia były też dla nadreńskiego Mistrza niezwykle dramatyczne: został oskarżony o głoszenie poglądów niezgodnych z nauką Kościoła i postawiony przed trybunałem inkwizycji w Kolonii. Nie jest znany dokładny przebieg procesu. Wiemy tylko, że nie bez znaczenia była w tej sprawie ówczesna sytuacja w Kościele – podziały wśród duchowieństwa i związane z tym rozmaite intrygi – i wiele wskazuje na to, że Mistrz z Hochheim stał się jej ofiarą. Doszło do tego częste niezrozumienie niektórych trudnych i zawiłych tekstów Eckharta, wyrywanie ich z kontekstu, bądź ich nie dość dokładny przekład na łacinę. Sam oskarżony wykazywał bezpodstawność stawianych mu zarzutów i ubolewał, że został źle zrozumiany, choć jednocześnie przyznawał, że niektóre z jego wypowiedzi mogą wydawać się zawiłe bądź niejasne. W 1327 r. odwołał się do kurii papieskiej, jednocześnie z ambony dominikańskiego kościoła w Kolonii odczytał uroczystą deklarację, w której oznajmił, że przez całe życie wystrzegał się wszystkiego, co jest sprzeczne z wiarą, nie jest upierającym się przy błędach heretykiem, a gdyby ktoś udowodnił mu fałszywość jego nauki, to publicznie ją odwoła. Jednak jego deklaracja nie została przyjęta, choć trybunał papieski, biorąc pod uwagę jego postawę, nie uznał go za formalnego heretyka. Ostatecznie zakwestionowano 28 zdań pochodzących z pism Eckharta. W 1328 r. Mistrz Eckhart zmarł (prawdopodobnie w Awinionie). W roku następnym ukazała się potępiająca go bulla papieża Jana XXII In agro dominico. Zakwestionowane twierdzenia podzielone zostały na dwie grupy: piętnaście pierwszych i dwa ostatnie uznano za heretyckie, jedenaście pozostałych za źle brzmiące, lekkomyślne lub podejrzane.

Do najbardziej znaczących spadkobierców i kontynuatorów myśli Mistrza z Hochheim zalicza się między innymi dwóch innych mistyków nadreńskich: Henryka Suzo i Jana Taulera.

Drzwi upamiętniające Mistrza Eckharta w dawnym kościele dominikanów w Erfurcie, gdzie był przeorem (fot. Michael Sander).

Po śmierci Eckharta jego twórczość została niemal zapomniana. Kopiowana i kolportowana w nieoficjalnym obiegu wywierała jednak wpływ na mistykę. Pisma łacińskie oraz spora część pism niemieckich przechowały się w klasztorach kartuzów i właśnie w jednym z nich odnalazł je w 1444 r. Mikołaj z Kuzy. Do prawdziwego odkrycia niemieckiego dominikanina doszło w epoce romantyzmu – epoce zafascynowania średniowieczem, otwarcia na elementy duchowe i irracjonalne, a także badania korzeni i przeszłości narodu niemieckiego. Zafascynowani Eckhartem byli tacy myśliciele jak Hegel, Fichte, Schelling czy Schopenhauer. Wzrastająca popularność tej postaci zaowocowała wieloma błędnymi interpretacjami jego twórczości: przypisywano mu rolę prekursora reformacji, odczytywano jego pisma w duchu platońsko-kantowskiego idealizmu, widziano w nim marksistę, rewolucjonistę, hinduskiego jogina, buddystę zen, a nawet kryptoantropozofa, panteistę, filozofa nowej, autentycznie niemieckiej religii Chrystusa, czy odnowiciela zagubionej religii ojców – niemieckiej „prareligii”. Po pierwszej wojnie światowej nastała w Niemczech wręcz ogromna moda na Eckharta, a nieco później ideolog Hitlera, Alfred Rosenberg, ogłosił go największym apostołem germanów i protagonistą czystej aryjskiej niemieckiej religii, w przeciwieństwie do „zażydzonego chrześcijaństwa”.

Od lat pięćdziesiątych XX w. prowadzone są poważne badania nad myślą Eckharta, pojawia się coraz większa ilość krytycznych wydań jego dzieł. Obecnie panuje przekonanie, że żadna z jego tez, brana w całości i w ogólnym kontekście jego poglądów, nie jest sprzeczna z wiarą katolicką. Czynione są też pewne kroki zmierzające do oficjalnej rehabilitacji Eckharta w Kościele. W dalszym ciągu pozostaje jednak otwarte pytanie o to, czy nadreński Mistrz sam doznawał w swoim życiu stanów mistycznych, bowiem w żadnym ze swoich pism nie powołuje się na swoje osobiste przeżycia.

Magdalena Zubrzycka

Ważniejsze dzieła Mistrza Eckharta:

niemieckie (wydawane ostatnio w języku polskim przez dominikańskie wydawnictwo W drodze w tłumaczeniu Wiesława Szymony OP):

• Kazania
• Traktaty niemieckie

łacińskie:

• Opus tripartitum
• Collationes super Sententias
• Sermones
• Księga Boskiej Pociechy
• Super oratione dominica
• Quaestiones parisienses
• Expositio Libri Exodi