Bartolomeo degli Erri, „Św. Tomasz z Akwinu wspomagany przez świętych Piotra i Pawła”

W dojrzałej formie, a więc takiej, która znajduje się w Summa theologiae, nauka św. Tomasza z Akwinu o Bogu składa się z trzech części. W pierwszej Akwinata pisze o Boskiej istocie (essentia), w drugiej o odrębności Osób Boskich, w trzeciej o pochodzeniu stworzeń od Boga. Konstruując swój traktat o Bogu, św. Tomasz czerpie inspiracje od bardzo wielu autorów. Wśród najważniejszych warto wymienić: Pseudo-Dionizego z jego koncepcją miłości i dobra, św. Jana Damasceńskiego i jego naukę o niepoznawalności istoty Boga, św. Augustyna z koncepcją Trójcy Świętej i Arystotelesa z koncepcją pierwszego nieruchomego poruszyciela. Akwinata zawdzięcza bardzo wiele Ojcom Kościoła, także Ojcom Wschodnim, których pisma zbierał i starannie analizował.

2.1. Istota Boga

Z kilku powodów Tomasz uważa, że rozważania o Bogu należy rozpocząć od sekcji poświęconej istocie Boga:

1. Boga Trójjedynego nie można uchwycić jednym aktem intelektualnym, a w ludzkim poznaniu rozpatrywanym bezwzględnie (absolute) pierwszeństwo ma to, co wspólne (commune), a nie to, co właściwe (proprium);
2. Za pośrednictwem św. Augustyna i Jana Damasceńskiego Tomasz przyjmuje rozróżnienie na to, co wspólne, i to, co właściwe dla Osób (commune – proprium). Nieodróżnienie porządku tego, co wspólne od tego, co właściwe, prowadziło do herezji Ariusza i Eunomiusza. W kwestiach poświęconych Bożej istocie zajmuje się więc Akwinata tym, co wspólne dla trzech Osób Boskich;
3. Zdaniem Tomasza, rozpoczęcie rozważań o Bogu Trójjedynym od jednej Boskiej istoty jest zgodne z porządkiem historii zbawienia, w której wczesnej fazie decydującym momentem było objawienie imienia: „Jestem, który jestem” (Wj 3,14);
4. Taki porządek traktatu o Bogu odzwierciedla strukturę Credo, którego pierwszy artykuł brzmi: „Wierzę w jednego Boga”;
5. W traktacie o istocie Boga można omówić wiele tematów, które są niezbędne przy zgłębianiu tajemnicy Osób Boskich, takich jak np. wieczność, konieczność, czy wszechmoc.

Warto mocno podkreślić, że kwestie poświęcone istocie Boga Tomasz uważa za kwestie teologiczne, nie filozoficzne.

W centrum dojrzałego opracowania zagadnienia istoty Boga znajduje się atrybut prostoty (simplicitas). Odgrywa on nie tylko rolę węzła wszystkich atrybutów, ale ma także decydujące znaczenie dla kształtu negatywnej teologii Akwinaty. O Bogu bowiem nie możemy wiedzieć „w jaki sposób jest”, ale raczej „w jaki sposób nie jest”. Nie wiemy tego, kim jest Bóg, nie możemy uchwycić Jego istoty (quid est) z powodu pełni doskonałości Boga. Teologia negatywna Tomasza wypływa zatem z tej fundamentalnej idei: teolog musi stosować negacje, ponieważ Bóg w swojej pełni zawsze przekracza wszystkie poznane przez człowieka w tym świecie doskonałości. Idea ta wyrażona jest w trzech drogach, w których punktem dojścia jest zawsze via eminentiae, nawet jeśli drogi wymieniane są w innej kolejności. Jest zatem droga przyczynowości/afirmacji (via causalitatis/affirmationis), droga negatywna (via negativa) i ostatecznie droga przewyższenia (via eminentiae). Stwierdzenie absolutnej prostoty w Bogu, czyli wykluczenie istnienia w Nim jakiegokolwiek złożenia jest niesłychanie mocnym podkreśleniem „inności” Boga, Jego przekraczającej wszystko co stworzone transcendencji. Pierwszym z dwóch podstawowych zadań, które stawia sobie Tomasz w kwestiach o istocie Boga jest więc ukazanie Boskiej transcendencji. Drugim jest określenie Jego immanencji, którą Akwinata omawia między innymi przy okazji rozważania wszechobecności Boga. W świecie stworzonym Bóg istnieje „przez istotę” (per essentiam), „przez obecność” (per praesentiam) i „przez moc” (per potentiam). Transcendencja i immanencja Boga wzajemnie się warunkują. Bóg jest tak radykalnie immanentny w stworzeniu, ponieważ jest tak radykalnie transcendentny.

Akwinata uważa, że przypisanie Bogu atrybutu prostoty nie jest wynikiem oderwanej od Objawienia spekulacji metafizycznej, ale uważnej lektury Pisma Świętego, w którym Bóg mówi o sobie „Jestem, który jestem” (Wj 3,14). Cały traktat św. Tomasza o istocie Boga można rozumieć również jako rozbudowany komentarz do tych słów z Księgi Wyjścia. Przypisanie Bogu atrybutu prostoty pozwala bliżej określić inne Boskie przymioty, takie jak na przykład doskonałość, dobroć, nieskończoność, wieczność, wszechmoc, itp. Prostota wskazuje jednak, że wszystkie te atrybuty są tożsame z istotą Boga i nie powinny być uważane za przypadłości. Wszystkie doskonałości, które napotykamy w świecie stworzonym, istnieją zatem w Bogu w sposób prosty i najwyższy.

Mateusz Przanowski OP

• Bartolomeo degli Erri, Św. Tomasz z Akwinu wspomagany przez świętych Piotra i Pawła, XV w., obecnie w Metropolitan Museum of Art.
• Detal z krużganków klasztoru oo. Dominikanów w Krakowie, fot. Wojciech Latawiec, zbiory własne Szkoły Teologii.