„Alfa i Omega”

Doktryna o Bogu Stwórcy i o stworzeniu jest jednym z najważniejszych elementów teologii Akwinaty. Wszystkie bardziej szczegółowe problemy teologiczne rozwiązuje on w taki sposób, by nie naruszyć swoich fundamentalnych ustaleń dotyczących relacji pomiędzy Stwórcą a stworzeniem. Wśród najważniejszych inspiracji nauki o stworzeniu wymienić należy: koncepcję stwarzającej dobroci Boga św. Augustyna, Pseudo Dionizego koncepcję miłości i udzielającego się dobra oraz metafizykę przyczynowości Arystotelesa. Podstawowa myśl św. Tomasza dotycząca Boga Stwórcy i stworzenia jest następująca: chociaż Bóg istnieje „poza porządkiem całego stworzenia” (extra ordinem totius universi), to jednak jest immanentnie i najgłębiej obecny w stworzeniu przez udzielanie mu istnienia (esse).

Skoro wszystkie Osoby Boskie działają wspólnie ad extra, to oznacza również, że Stwórcą jest Bóg Trójjedyny. Pochodzenia wewnątrztrynitarne są przyczyną i powodem stworzenia, a zatem w stworzeniu odzwierciedla się odrębność Boskich Osób. Widać to bardzo wyraźnie w duszy człowieka, która została stworzona jako „obraz Trójcy” (imago Trinitatis).

Bóg Trójjedyny stwarza świat z niczego (ex nihilo). Konsekwencją stwierdzenia, że stworzenie zostaje powołane do bytu ex nihilo jest odrzucenie schematu emanacyjnego i manichejskiego dualizmu dwóch zasad stworzenia. Aktu stwórczego nie poprzedza nic preegzystującego. Oznacza to, że według Akwinaty stworzenie nie polega jedynie na uformowaniu wcześniej istniejącej materii. Tomasz podkreśla, że Bóg stwarza także materię pierwszą (materia prima). Dlatego też Akwinata utrzymuje, że akt stwórczy nie jest zmianą (mutatio). Bóg jest przyczyną sprawczą (causa efficiens), przyczyną wzorczą (causa exemplaris) i przyczyną celową (causa finalis) całego stworzenia.

Tintoretto, „Stworzenie zwierząt”

Akt stwórczy jest rozlaniem się Bożej dobroci, która w formie stworzonej uczestniczy (participatio) w dobroci Boga. Akwinata myśli zatem o akcie stwórczym jako o realizacji neoplatońskiej zasady bonum est diffusivum sui. Jednak Boska dobroć, która jest jedyną przyczyną sprawczą i motywem (ratio) stworzenia, „rozlewa” się w akcie stwórczym nie automatycznie, ale na podstawie wolnej decyzji Boga. Akt stwórczy jest bowiem, według Akwinaty, wyrazem absolutnej bezinteresowności Boga. Dobroć Boga, aby w doskonalszy sposób wyrazić się w stworzeniu, potrzebuje zróżnicowanych form i podobieństw. Różnorodność stworzeń nie jest więc wynikiem przypadku, lecz jest zamierzonym przez Boga sposobem zamanifestowania w stworzeniu swojej dobroci, która w Bogu jest jedna i prosta.

Choć Akwinata przejmuje pewne inspiracje od neoplatoników, odrzuca jednak schemat emanacyjny, w którym Najwyższy Byt działa w akcie stwórczym, posługując się jakimiś pośrednimi instancjami. Według św. Tomasza, Bóg stwarza każdy byt bezpośrednio.

„Siódmy dzień stworzenia”

Stwarzając, Bóg nie przestaje być niezmienny. Akt stwórczy ustanawia relację realną stworzenia do Boga, natomiast relacja Boga do stworzenia jest myślna. A zatem, zdaniem Akwinaty, stworzenie jest całkowicie zależne od Boga, Bóg zaś nie jest zależny w swoim bycie od stworzenia. Św. Tomasz twierdzi, że stworzenie niczego nie dodaje do Boga, nie czyni Boga doskonalszym. Akwinata często podkreśla też całkowitą zależność stworzenia od Stwórcy: „Stworzenie jest samą zależnością stworzonego bytu od zasady, która go ustanawia” (Creatio est ipsa dependentia esse creati ad principium a quo statuitur). Akt stwórczy nie jest jednorazowym aktem, lecz jest ciągłym podtrzymywaniem rzeczy stworzonych w istnieniu.

Bóg w realizacji swego planu, w prowadzeniu stworzenia do celu, posługuje się współdziałaniem stworzeń. Jest to oznaką nie słabości Boga, lecz Jego potęgi i dobroci. Bóg daje stworzeniom nie tylko istnienie, lecz także godność samodzielnego działania, bycia przyczynami i współpracownikami Boga. Bóg nie wyręcza stworzenia w jego działaniach, Bóg umożliwia to działanie. Bóg zatem, jako przyczyna pierwsza, działa we wszystkich przyczynach i przez nie. Żadne stworzenie nie osiągnęłoby niczego, gdyby zostałoby oddzielone od swojego początku, swojej pierwszej zasady działania, którą jest Bóg. Każdy skutek działającego stworzenia jest więc skutkiem zarazem jego własnego działania, jak i działania Boga, jednak pierwotne jest tu działanie Boga, będącego pierwszą przyczyną. Ten schemat współpracy przyczyny pierwszej i przyczyn wtórych Akwinata wykorzystuje szeroko w całej swej teologii, szczególnie w chrystologii i nauce o łasce.

Tomasz zaznacza również, że jedynie Bóg jest Stworzycielem. Żadne stworzenie nie może stwarzać.

Mateusz Przanowski OP