Gherardo Starnina, „Ołtarz siedmiu sakramentów”

Dojrzała teologia sakramentów Akwinaty znajduje się już w Summa contra gentiles, osiąga zaś swój ostateczny kształt w Summa theologiae – jednak zamieszczony w niej traktat o sakramentach nie jest ukończony, gdyż św. Tomasz przerwał pracę nad tym dziełem omawiając sakrament pokuty.

Według św. Tomasza sakramenty, które są środkiem leczącym grzech i doskonalącym duszę, są znakami (signa), które wskazują na uświęcającą rzeczywistość. Tą uświęcającą rzeczywistością jest przede wszystkim Chrystus. Dopiero zatem spełnienie zbawczej misji Chrystusa powoduje, że sakramenty oznaczają i sprawiają to, co oznaczają, to znaczy udzielają Chrystusowej łaski. Sakramenty oznaczają zatem:

1. Przyczynę łaski, czyli Mękę Chrystusa;
2. Łaskę;
3. Życie wieczne, które zapowiadają, i do którego prowadzą.

Każdy z siedmiu sakramentów posiada swoją materię i formę. Forma nadaje materialnemu elementowi znaczenie i powoduje, że sakrament może sprawić to, co oznacza. Użycie materialnego elementu w sakramentach jest odpowiednie ze względu na specyfikę ludzkiego poznania, które rozpoczyna się od zmysłowego kontaktu z tym, co materialne. Akwinata uważa, że użycie w sakramentach materii, która dzięki formie zostaje przeznaczona do przekazywania łaski i oddawania Bogu chwały, przypomina, że człowiek nie powinien przywiązywać się do rzeczy materialnych.

Sprawując sakramenty wypowiada się wyznaczone i odpowiednie słowa. Wypowiadanie słów jest uzasadnione, gdyż tym sposobem sakramenty upodabniają się do Słowa, Drugiej Osoby Trójcy Świętej, która przyjęła we Wcieleniu ciało postrzegane zmysłami. W sakramentach słowa stanowią formę, rzecz postrzegana zmysłowo – materię.

Johannes Hopffe, „Udzielanie Boskich łask poprzez Kościół i sakramenty”

Wszystkie sakramenty zostały ustanowione przez Boga w tym celu, by prowadzić człowieka do celu ostatecznego, dlatego św. Tomasz często kwestię przyczynowości celowej sakramentów. Analizuje też jednak ich przyczynowość sprawczą. W ostatecznej formie swej nauki – która w tej sprawie ewoluowała – Akwinata nie przypisuje sakramentom jedynie zdolności do właściwego dysponowania człowieka (dispositio) do przyjęcia łaski, ale uważa sakramenty za przyczynę sprawczą łaski o tyle, o ile są one narzędziami, przy pomocy których łaska jest udzielana. Sakramenty są jakby przedłużeniem zbawczo działającego człowieczeństwa wcielonego Syna Bożego. Najkrócej rzecz ujmując, przyczyną główną łaski jest Bóg, człowieczeństwo Chrystusa działa jako przyczyna instrumentalna (causa instrumentalis) łaski, sakramenty zaś są również przyczynami instrumentalnymi łaski, z tą wszakże różnicą, że człowieczeństwo Chrystusa jest przyczyną instrumentalną zjednoczoną z Bóstwem, sakramenty zaś są przyczynami instrumentalnymi oddzielonymi. Moc zbawcza Chrystusa wypływa więc z Jego Bóstwa i spływa przez sakramenty na Jego człowieczeństwo, aby następnie być udzielona za pośrednictwem sakramentów. Pociąga to za sobą wniosek, że Chrystus jako Bóg posiada władzę głównej przyczyny sakramentów, jako człowiek zaś jest głównym ich szafarzem.

Każdy sakrament sprawowany w integralny sposób jest przyczyną łaski, łaski sakramentalnej, która do łaski ogólnie rozumianej dodaje szczególną dla tego sakramentu doskonałość. Sakrament sprawowany integralnie przynosi łaskę, co nie oznacza, że zawsze wywiera w przyjmującym go właściwy skutek. Przyjmujący, aby owocnie przyjąć sakrament, musi być we właściwej relacji do Chrystusa, a więc być z Nim zjednoczony przez wiarę i miłość, w przeciwnym razie istnieje w nim przeszkoda do przyjęcia skutków sakramentu.

Jaume Huguet, „Konsekracja św. Wincentego przez św. Walerego”

Analizując sakramenty, św. Tomasz używa powszechnie już znanego w jego czasach rozróżnienia na: sacramentum tantum (sam sakrament/znak), res et sacramentum (rzeczywistość i sakrament/znak) i res tantum (sama rzeczywistość). Sacramentum tantum to szeroko rozumiany element materialny sakramentu, res et sacramentum jest tym, co jest oznaczane i samym znakiem sakramentalnym, res tantum wreszcie jest szczególnym dla sakramentu skutkiem, łaską, która za przyczyną sakramentu udzielana jest przystępującemu do niego. Sakramenty chrztu, bierzmowania i kapłaństwa wyciskają charakter sakramentalny (character sacramentalis), który jest niezatartym znamieniem we władzach duszy. Jest znamieniem niezatartym, ponieważ daje uczestnictwo wiernym w wiecznym i niezmiennym kapłaństwie Chrystusa. Ogólnie ujęty, charakter sakramentalny kieruje do wiecznej szczęśliwości i oddawania czci Bogu w liturgii Kościoła.

Siedem sakramentów przyrównuje Akwinata do rozwoju ludzkiego organizmu. Chrzest jest duchowym odrodzeniem, bierzmowanie pozwala umocnić organizm duchowy, daje też męstwo do opierania się wszystkiemu, co nowemu życiu zagraża. Eucharystia z kolei jest koniecznym do życia pokarmem, a pokuta pozwala powrócić na właściwą drogę zbawienia. Ostatnie namaszczenie zapewnia zaś wsparcie w momencie śmierci. Dwa pozostałe sakramenty mają znaczenie społeczne. Przyjmujący sakrament święceń zostają przeznaczeni do reprezentowania Chrystusa, do głoszenia kazań, sprawowania sakramentów i rządzenia Kościołem. Małżeństwo, które jest zjednoczeniem małżonków a przez to znakiem jedności Chrystusa i Kościoła, zapewnia fizyczny wzrost Kościoła przez zrodzenie potomstwa i wychowanie go.

Sprawowanie sakramentów jest jednym z najważniejszych sposobów oddawania chwały Bogu. W sakramentach zatem człowiek oddaje chwałę Bogu, a Bóg uświęca człowieka. Sakramenty są także protestatio fidei czyli wyznaniem, czy też zamanifestowaniem wiary.

Mateusz Przanowski OP