„Zesłanie Ducha Świętego”

Akwinata odrzucił naukę Piotra Lombarda, identyfikującego miłość rozlaną w sercach ludzi i pobudzającą do kochania Boga i bliźniego bezpośrednio z Duchem Świętym. Lombard uważał, że sam Duch Święty porusza wolę ludzką do wykonywania czynów nadprzyrodzonych. Tomasz, inaczej niż Lombard, odróżnia Ducha Świętego, czyli udzielony duszy dar niestworzony od daru stworzonego – miłości i łaski. Dar stworzony udoskonala człowieka jako jakość duszy (qualitas animae). To stwierdzenie oznacza, po pierwsze, że łaska nie należy do definicji człowieczeństwa, po drugie, że ta nowa stworzona jakość w duszy jest ściśle związana z samym Bogiem. W ścisłym sensie zatem łaska stworzona nie pośredniczy między Bogiem a duszą. Nie jest zatem słuszne często powtarzane stwierdzenie, że według św. Tomasza dusza kontaktuje się z Bogiem jakby przez dodatkową, pośrednią instancję – łaskę stworzoną. Przeciwnie, według Akwinaty stworzona rzeczywistość łaski uświęcającej umożliwia właśnie oddziaływanie Boga na duszę.

Dzięki łasce uświęcającej człowiek staje się przybranym synem Boga. Usynowienie, które jest wspólnym dziełem Trójcy Świętej, przypisuje św. Tomasz Ojcu jako sprawiającemu, Synowi jako wzorcowi usynowienia oraz Duchowi Świętemu jako udzielającemu synostwa przybranego.

Człowiek, aby działać i przez swoje uczynki zbliżać się do Boga potrzebuje wyprowadzać swoje działanie z możności do aktu. Możność ukonstytuowaną przez łaskę habitualną Bóg wyprowadza do aktu przez łaskę rozumianą jako pomoc (auxilium). Łaska jako pomoc (auxilium) pobudza do właściwego postępowania i dzięki tej łasce człowiek wykonuje uczynki nadprzyrodzone.

Dużo miejsca poświęca także Akwinata usprawiedliwieniu (iustificatio) jako skutkowi łaski. Usprawiedliwienie jest przejściem człowieka ze stanu niesprawiedliwości do stanu sprawiedliwości. Usprawiedliwienie nie dokonuje się bez udziału człowieka. Bóg pobudza wolną wolę człowieka, by przyjęła łaskę usprawiedliwienia. Wolna wola człowieka, poruszona przez łaskę, musi nie tylko skierować się ku sprawiedliwości Boga, ale także odwrócić się od grzechu. Ostatecznie zatem, do usprawiedliwienia grzesznika są konieczne cztery czynniki:

1. udzielenie łaski;
2. akt wolnej woli, który kieruje się do Boga przez wiarę;
3. wyrzeczenie się grzechu;
4. odpuszczenie winy.

Lieven van Lathem, „Karol Zuchwały i anioł”

Uczynki dokonane w łasce są zasługujące (meritum). Chociaż istnieje ogromna dysproporcja pomiędzy Bogiem a człowiekiem i Bóg nie zyskuje niczego przez dobre uczynki człowieka, co mogłoby zobowiązywać Go do udzielenia nagrody, Akwinata uważa, że zasługa rzeczywiście istnieje. Podstawą w teologii zasługi św. Tomasza jest jego teologia przeznaczenia (predestinatio). Przeznaczenie jest Boskim zamierzeniem udzielenia szczególnego dobra stworzeniom rozumnym i wykonaniem tego zamierzenia. Wykonanie tego zamierzenia dokonuje się przez łaskę. Dlatego też człowiek może zasługiwać u Boga tylko i wyłącznie z powodu wcześniejszego postanowienia Bożego. Jakkolwiek to, iż ktoś przeszedł ze stanu niesprawiedliwości do stanu sprawiedliwości, a więc nawrócił się i został usprawiedliwiony nie jest zasługujące, to jednak jego dalsze postępowanie może takim być, ponieważ dokonuje się nie tylko przez przyjmowanie łaski, ale także przez wolne decyzje. Współpraca zatem z łaską, której Bóg udziela, by wypełnić swój przedwieczny plan przeznaczenia do osiągnięcia celu ostatecznego, pozwala mówić o zasłudze. Osiągnięcie życia wiecznego jest więc równocześnie i niezasłużonym darem i nagrodą.

Akwinata pisze także o gratia gratis data, czyli o darach charyzmatycznych. Są one udzielane dla zbawienia innych. Przewyższają one możliwości natury i osobiste zasługi człowieka, któremu są udzielane. Łaska ta nie usprawiedliwia, ale pomaga innym dostąpić usprawiedliwienia. Gratia gratum faciens jest jednak doskonalsza od gratia gratis data.

Mateusz Przanowski OP