W samej Summa theologiae Św. Tomasz nie zdążył przedstawić całościowej eschatologii, analizy poszczególnych kwestii eschatologicznych pozostawił jednak w innych swych dziełach. Szczególnie pomocna w rekonstrukcji eschatologii św. Tomasza jest Summa contra gentiles.

„Dante i Beatrycze kontemplują triumf Chrystusa”

Nie jest przesadą stwierdzenie, że każde z zagadnień antropologicznych omawianych przez Akwinatę ma jakieś odniesienie do eschatologii. Człowiek w teologii Akwinaty jest bowiem z natury skierowany na swój ostateczny cel. Już tylko z tego powodu, że jego wola kieruje się ku dobru powszechnemu, cały jest ukierunkowany na spełnienie swojej egzystencji w Dobru Najwyższym. Również poznanie, którego przedmiotem jest prawda, ukierunkowane jest na widzenie uszczęśliwiające (visio beatifica). Eschatologiczne wątki są wszechobecne także choćby w traktacie o cnotach teologalnych – Tomasz omawia na przykład cnotę wiary, jako „początek życia wiecznego”. Eschatologia Akwinaty jest również ściśle połączona z chrystologią: zmartwychwstanie Chrystusa uważa on za przyczynę zmartwychwstania duchowego i cielesnego.

W swojej antropologii Akwinata proponuje wizję człowieka, który jest integralną jednością duszy i ciała. Dlatego też jest rzeczą odpowiednią, by również ciało uczestniczyło w szczęściu życia wiecznego. Życie wieczne duszy oddzielonej od ciała przez śmierć (anima separata) polega na widzeniu uszczęśliwiającym (visio beatifica). Widzenie uszczęśliwiające jest bezpośrednim poznawaniem Boga, w którym zostają zrealizowane wszystkie potencjalności duszy. W visio beatifica również miłość człowieka dochodzi do pełnego urzeczywistnienia, od niej właśnie zależy też doskonałość widzenia Boga przez zbawionych, nie wszyscy bowiem zbawieni widzą Boga w równy sposób (gdyż, co istotne, widzący Boga w życiu wiecznym nie pojmują Go całkowicie). Po zmartwychwstaniu umarłych także ciało będzie uczestniczyć w szczęściu wiecznym duszy. Ciało, które od zmartwychwstania w pełni podlegać będzie wpływowi duszy obdarzone zostanie jasnością (claritas), niecierpiętliwością (impassibilitas), zwinnością (agilitas) i subtelnością (subtilitas). Jest to ostateczna przemiana ciała ludzkiego, które jakkolwiek tożsame z ciałem ziemskim, zostanie przystosowane do przebywania w bezpośredniej obecności Boga. Relacje między zbawionymi w niebie będą harmonijne, Akwinata uwzględnia więc także społeczny wymiar życia wiecznego.

„Lucyfer torturujący dusze, samemu będąc torturowanym”

Radykalnie odmiennym miejscem, w którym może znaleźć się najpierw dusza a po zmartwychwstaniu również ciało, jest piekło. Jest to ostateczne oddalenie się od Dobra Najwyższego, do którego zmierza człowiek przez całe życie. Piekło jest wieczne, ale nie w tym sensie, w jakim Bóg jest wieczny. Wieczność piekła oznacza, że nie będzie ono miało końca. Cechy ciała potępionego są dokładną odwrotnością cech ciała uwielbionego. Człowiek potępiony jest wewnętrznie podzielony, ciało i dusza pozostają na zawsze w niezgodzie. Akwinata mówi o różnych karach piekielnych: oddzieleniu od Boga, wyrzutach sumienia, bólu powodowanym przez ogień piekielny.

Zaraz po śmierci dusze idą albo do piekła albo do nieba. Ten wyrok sądu jest ostateczny. Niektóre dusze znajdą się w czyśćcu, czyli ich wejście do nieba zostanie opóźnione – niektórzy ludzie umierają bowiem w stanie grzechu lekkiego, nie zdążywszy odpokutować za wszystkie grzechy i aby spłacić zaległy dług ich dusze cierpią z powodu ognia czyśćcowego.

W zmartwychwstaniu umarłych dusze na powrót połączą się ze swoimi ciałami i nastąpi Sąd Ostateczny, który będzie przeprowadzony przez Chrystusa w otoczeniu świętych. Wydaje się, że Sąd Ostateczny nie jest konieczny, skoro sąd następuje zaraz po śmierci – Akwinata pisze jednak, że jakkolwiek przez śmierć życie ludzkie dobiega kresu, to pod pewnym względem jeszcze odnosi się do przyszłości: w jakimś sensie trwa w pamięci ludzi, w dzieciach, w skutkach dokonanych czynów, itp. Zaś tych pozostałych po życiu człowieka skutków nie można osądzić przed zakończeniem dziejów świata.

Po Sądzie Ostatecznym cały świat materialny zostanie przyporządkowany do stanu człowieka po zmartwychwstaniu. Zatrzyma się proces powstawania (generatio) i ginięcia (corruptio), ponieważ zatrzyma się ruch nieba. Akwinata uważa, że świat zostanie oczyszczony przez ogień z wszystkim pozostałości grzechu i ze wszystkich zniszczalnych ciał.

Mateusz Przanowski OP