„Marcin Luter przed kardynałem Kajetanem”

Choć jego postać najczęściej kojarzona jest z głośną dyskusją przeprowadzoną z Marcinem Lutrem jeszcze na samym początku sporu katolicyzmu z protestantyzmem, Kajetan (a właściwie Tomasz de Vio) to przede wszystkim uznany filozof i jeden z czołowych teologów swoich czasów, do którego dzieł chętnie odwoływała się też późniejsza neoscholastyka.

Urodził się w Gaeta w 1468 r. jako Jakub de Vio i już w wieku piętnastu lat wstąpił do zakonu dominikanów, przyjmując imię Tomasz. Filozofię i teologię studiował w Neapolu, Bolonii i Padwie, za swoją główną ścieżkę obrawszy filozofię św. Tomasza z Akwinu. Przed ukończeniem trzydziestego roku życia otrzymał katedrę metafizyki tomistycznej w Padwie, a rok później uzyskał tytuł magistra teologii. Poza karierą naukową, której częścią był jego udział w licznych dysputach teologicznych (każda biografia wspomina o przeprowadzonej w Ferrarze polemice Kajetana z Giovannim Pico della Mirandolą jako o tej, która przyczyniła się do uzyskania przez Tomasza de Vio reputacji świetnego teologa), wspinał się także po szczeblach hierarchii kościelnej: w 1510 r. został generałem zakonu dominikanów, a kilka lat później kardynałem (dzięki papieżowi Juliuszowi II). Działał jako legat papieski w Niemczech, a także na Węgrzech, w Czechach oraz w Polsce. Zmarł w 1534 r. w Rzymie.

O kilku rzeczach warto wspomnieć. Po pierwsze, Kajetan to najbardziej znany i wpływowy (nie tylko w swojej epoce, ale także w czasach późniejszych, aż do współczesności) komentator pism św. Tomasza – na sam komentarz do Sumy teologicznej poświęcił niemal dwadzieścia pięć lat (z przerwami). Choć pragnął pozostać wierny tomizmowi w ścisłym sensie, w wielu kwestiach znacząco odchodził od tradycyjnego nauczania Tomasza, proponując własne rozwiązania interesujących dlań kwestii. Dlatego też o rozprawach Kajetana można przeczytać, że „ukazują one tomizm Kajetana zamknięty i otwarty zarazem, wierny nauce Akwinaty w kwestiach zasadniczych, a postępowy w sensie zrozumienia dla dokonujących się przemian i przystosowania niezmiennych zasad etycznych do aktualnej sytuacji”[1]. Te rozbieżności możemy zaobserwować na przykładzie podejścia do nieśmiertelności duszy: podczas gdy św. Tomasz udowadniał ową nieśmiertelność poprzez odwołanie do czysto duchowej natury duszy, Kajetan utrzymywał, że jedynie wiara umożliwia nam stwierdzenie, że dusza jest w stanie przetrwać po śmierci.

Gaeta – rodzinne miasto de Vio, od którego wziął się jego przydomek „Kajetan” (fot. Sean Perry).

Po drugie, Tomasz de Vio w swoich pismach odnosił się także do kwestii zasady extra Ecclesiam nulla salus, szczególnie do losu nieochrzczonych dzieci. Teologia katolicka radziła sobie z wyjaśnianiem sytuacji dorosłego nieochrzczonego człowieka (który, przykładowo, wskutek wychowania w danej kulturze nie miał okazji poznać Chrystusa) poprzez głoszenie powszechności Bożego zamysłu zbawczego – czyli innymi słowy poprzez wiarę w to, że każdy człowiek w którymś momencie swojego życia staje przed możliwością wyboru tego, czy chce należeć do Kościoła, czy też nie. Kajetan natomiast, rozszerzając ten pogląd, głosił, że w przypadku umierających nieochrzczonych dzieci występuje tzw. przedśmiertne „oświecenie”[2], pozwalające im w sposób wolny dokonać wyboru Boga.

De Vio to także filozof zaliczany do klasyków teorii analogii; metafizyka zawdzięcza mu rozróżnienie jej trzech typów. Wśród analogii nierówności, atrybucji i proporcjonalności, za analogię właściwą uważa się tę ostatnią.

Do spuścizny Kajetana zaliczamy 157 prac, z czego większość stanowią komentarze do dzieł Akwinaty. Pisma (wraz z datami ich powstania) zostały skatalogowane przez J. F. Gronera.

Katarzyna Toffel