„Św. Tomasz z Akwinu nauczający”

W procesie wychowania dziecka obok osobistego świadectwa (exemplo) i nauczania werbalnego (verbo), Wilhelm wspomniał jeszcze – przypomnijmy – o trzecim środku, mianowicie o karach cielesnych (verbere). Wątek ten nie został rozwinięty przez naszego autora w postaci jakiegoś – wzorowanego np. na dostępnych mu dominikańskich Constitutiones – katalogu wykroczeń, które mógłby popełnić młody wychowanek, oraz kar za te wykroczenia. W strukturze De instructione i w poradach udzielonych dominikańskim nauczycielom miejsce odpowiadające trzeciemu środkowi wychowawczemu, owej verberatio, zajmuje ostatnia część dzieła, zawierająca dwa kazania. Wilhelm w ten sposób chciał być może podkreślić, że wynikiem zintegrowanej działalności słowem i przykładem jest właśnie kazanie. Skuteczność zaś officium praedicationis jest ufundowana jedynie na świadectwie życia kaznodziei i wiarygodności jego słowa, nie zaś na stosowaniu innych środków wychowawczych (tj. przymusu fizycznego, kar cielesnych itp.). Taką interpretację może potwierdzać – jak zobaczymy dalej – analiza verbum thematis kazań z naszego traktatu.

Rozdział XXX, zawierający dwa kazania, został opatrzony przez Wilhelma tytułem: De sermonibus ad pueros (s. 12). Informację tę odnajdujemy w wykazie zagadnień umieszonym we wprowadzeniu do De instructione. W samym natomiast tekście traktatu jego wydawca J. A. Corbett wniósł dwa inne tytuły: w przypadku pierwszego z kazań została wprowadzona wersja, znajdująca się w rękopisach z Oksfordu (O) i Cambrai (C): Sermo ad pueros in scholis; rękopis z Paryża (P) nie posiadał w tym miejscu żadnej adnotacji (cap. XXX, s. 43). Przy drugim kazaniu wydawca wybrał wariant rękopisu P: Item alius sermo; w przekazie C brakowało tytułu, a w O widnieje: In quo loco pueri debent instrui (cap. XXXI, s. 47). Tytuł pierwszego sermo ma kluczowe znaczenie w ustaleniu grona słuchaczy, dla których kazania Wilhelma były przeznaczone. Ponad wszelką wątpliwość były one skierowane nie do dzieci w ogólności, ale do młodych uczniów dominikańskich scholae. Znajduje to potwierdzenie również w tekście drugiego kazania.

Antoine de Lonhy, „Św. Wincenty Ferreriusz”

W tym miejscu trzeba wyraźnie zaznaczyć, że przedstawione przez Wilhelma sermones ad pueros nie są ani gotowymi kazaniami, przygotowanymi wprost do wygłoszenia, ani tym bardziej reportationes, czyli notatkami, sporządzonymi w trakcie konkretnej akcji kaznodziejskiej wśród dzieci. Nie można jednak wykluczyć, że Wilhelm inspirował się własną praktyką i osobistym doświadczeniem w głoszeniu kazań ad pueros. Interesujące nas teksty mają postać typowych kazań modelowych (sermones moderni), stanowiących dopiero punkt wyjścia dla konkretnej praktyki kaznodziejskiej. Ich biblijne tematy (verba thematis), konstrukcje (divisiones textuum), użyte źródła (auctoritates) i wreszcie propozycje interpretacji (expositiones) miały za zadanie zainspirować kaznodzieję i wskazać najważniejsze problemy, jakie powinny być przez niego uwzględnione w trakcie przygotowania własnego kazania.

Wilhelm w swoich sermones skoncentrował się przede wszystkim na dwóch zagadnieniach: mądrości, którą powinien osiągnąć uczeń, oraz roli szkoły w procesie kształcenia ucznia.

Warto na początku przyjrzeć się stosowanym przez Wilhelma verba thematis. Pochodzą one wyłącznie z jednej księgi biblijnej – z ostatniego rozdziału Księgi Syracha: pierwsze z kazań otwierają słowa Cum adhuc iunior sum, priusquam oberrem, quaesivi sapientiam palam in oratione mea (Syr 51,18)[1]; drugie natomiast: Adpropiate ad me indocti et congregate vos in domum disciplinae (Syr 51,31)[2]. Wybór ten wydaje się nie być przypadkowy. Wiemy bowiem, że trzynastowieczni egzegeci biblijni, a takim był również Wilhelm z Tournai, przy wyborze tematu (np. w prologach swoich komentarzy biblijnych, zbliżonych w charakterze do kazania modelowego) kierowali się nie tylko jego treścią, ale brali pod uwagę również miejsce danej księgi w korpusie Biblii. Dlatego możemy spróbować poszukać motywów, jakimi kierował się nasz autor przy wyborze tych właśnie verba thematis. W tych poszukiwaniach niezwykle pomocne okazują się teksty innego dominikanina, św. Tomasza z Akwinu, którego początek działalności naukowej przypada właśnie na lata powstania De instructione puerorum, a co więcej – i on, i Wilhelm pracowali w tym samym czasie w paryskim konwencie Św. Jakuba.

W przypadku ksiąg Starego Testamentu powszechny był w średniowieczu podział na trzy grupy, mianowicie księgi prawa, proroków i świętych pisarzy (hagiographi). Dla naszego studium szczególnie interesująca jest, posiadająca wybitnie pedagogiczny i mądrościowy charakter, trzecia grupa, która – jak podaje ojciec dominikańskiej egzegezy, Hugo de Sancto Caro – liczy dziewięć ksiąg: Hioba, Kronik, Psalmów, Ezdrasza, Estery, trzy księgi Salomona i księgę Daniela[3]. Tomasz z Akwinu uzupełnił tę listę o jeszcze jedną grupę ksiąg należących do apokryfów (apocrypha), a obejmujących księgi: Tobiasza, Judyty, Mądrości, Księgi Machabejskie i interesującą nas tu Księgę Syracha[4]. Należy zauważyć, iż w średniowieczu mianem „apokryf” nazywano księgi, które zostały uznane przez Kościół za kanoniczne, ale bez dokładnego określenia autorstwa. To oryginalne, wcześniej niespotykane wśród średniowiecznych biblistów, połączenie hagiographi i apocryphi w jedną grupę ksiąg zostało zobrazowane przez Tomasza za pomocą metafory nauczających ojców. Jako nauczyciele wychowują oni swoje dzieci, posługując się z jednej strony świadectwem słów, a z drugiej świadectwem czynów (verbo et facto). To ostatnie rozróżnienie stało się podstawą dość interesującego systemu podziału ksiąg trzeciej grupy, w którym każda miała swoje ściśle ustalone miejsce – bądź to w grupie „słów”, bądź „czynów” albo też „słów i czynów”. Ilustruje to poniższa tabelka:

„Bakałarz z Eßlingen”

Zgodnie z tym podziałem Księga Syracha – jako jedyna spośród ksiąg trzeciej grupy – miałaby łączyć w sobie oba aspekty nauczania: verbo et facto. Rodzi się zatem pytanie: Czy Wilhelm znał ten podział stworzony przez jego sławnego współbrata i czy czerpał z niego inspirację? Przy obecnym stanie badań nad spuścizną Wilhelma z Tournai nie sposób dowieść bezpośrednich związków pomiędzy nim a Tomaszem. Trzeba jednak pamiętać, że przez kilka lat mieszkali i pracowali w jednym konwencie, stąd hipoteza przenikania się myśli i wzajemnego oddziaływania nie jest całkowicie pozbawiona podstaw. Jest jednak faktem, że przedstawione przez Wilhelma sermones ad pueros zostały umieszczone w tej części De instructione, która miała być zwieńczeniem całości traktatu oraz stanowić ilustrację nauczycielskiej działalności prowadzonej dwutorowo: verbo et exemplo. Wilhelm uznał Księgę Syracha za księgę szkolną par excellence. Za taką uważał ją również św. Tomasz z Akwinu.

Verba thematis miały za zadanie z jednej strony wyznaczyć sposób wykładu kaznodziejskiego, a z drugiej zorganizować jego wewnętrzną, trójelementową divisio textus. Łatwo jednak zauważyć, że mimo iż interesujące nas kazania posiadają klasyczną budowę właściwą dla sermones moderni, to jednak ich funkcja wykracza poza wymiar edukacji czysto pastoralnej i wkracza w przestrzeń edukacji szkolnej. Widać to m. in. w wykorzystaniu przez Wilhelma z Tournai znanej w każdej średniowiecznej szkole retorycznej zasady septem circumstantiae. Według niej zorganizował on oba kazania i złączył je w swego rodzaju „traktat o mądrości”. Stąd omawiane sermones ad pueros można potraktować jako rozbudowaną i ukrytą pod postacią kazań odpowiedź na siedem podstawowych pytań, które mógł zadać każdy młody uczeń:

1. Co (quid) ma zdobywać człowiek?
2. Kto (quis) ma zdobywać mądrość?
3. W jaki sposób (quomodo) człowiek ma zdobywać mądrość?
4. Kiedy (quando) człowiek ma zdobywać mądrość?
5. Dlaczego (cur) człowiek ma zdobywać mądrość?
6. Gdzie (ubi) człowiek ma zdobywać mądrość?
7. Jakimi środkami (quibus auxiliis) człowiek ma osiągnąć mądrość?

Pierwsze kazanie Wilhelma zawiera odpowiedź na pierwszych pięć pytań, drugie z kolei wyjaśnia dwie ostatnie kwestie: miejsca i metod edukacyjnych.

Tomasz Gałuszka OP