Posąg de Vitorii sprzed klasztoru San Esteban w Salamance

Francisco de Vitoria urodził się najprawdopodobniej około 1483 r. w północnej Hiszpanii. W Burgos przyjął dominikański habit i jako zakonnik rozpoczął studia w Paryżu pod kierunkiem Piotra Crockaerta, który wprowadził go w tomizm. Vitoria wrócił do Hiszpanii w 1522 r. by rok później, już jako profesor, objąć katedrę teologii w Valladolid, a cztery lata później stanąć na czele pierwszej katedry Uniwersytetu w Salamance. Prowadził ją do swojej śmierci, która nastąpiła 12 sierpnia 1546 r.

Vitoria dzięki swej scholastycznej metodzie uprawiania teologii, spójnie połączonej z humanistycznym spojrzeniem na problemy XVI-wiecznego świata, stworzył podstawy prawa międzynarodowego. Jednak nie zasłynąłby jako wybitny prawnik, gdyby nie był wielkim teologiem: do jego autorytetu odwoływał się cesarz Karol V prosząc o rozstrzygnięcie kontrowersji wokół chrztu Indian, oraz Inkwizycja, powołując go do rady teologów polemizujących z hiszpańskimi zwolennikami Erazma z Rotterdamu.

Francisco de Vitoria nie pozostawił po sobie wielu pism, jedynie przygotował do publikacji trzynaście z piętnastu tzw. wykładów salamantyńskich, Relectiones theologicae, które jednak nie ukazały się drukiem za jego życia. Dyskutował w nich przed uniwersytecką społecznością, zgodnie z zasadami tomizmu, aktualne zagadnienia moralne i polityczne. Jednak do owoców jego pracy należy zaliczyć więcej niż wygłaszane przezeń wykłady: nie tylko założył fundamenty pod prawo międzynarodowe, ale też stworzył całą szkołę teologiczną, zwaną szkołą z Salamanki, oraz wychował całe pokolenie profesorów, do których należeli Domingo de Soto i Melchior Cano.

***

Krużganki w klasztorze San Esteban, w którym żyli przedstawiciele tzw. szkoły z Salamanki.

Francisco de Vitoria, a za nim wszyscy teologowie szkoły z Salamanki, próbują odpowiadać na pytania stawiane im przez rzeczywistość, twórczo powołując się na tradycyjną naukę św. Tomasza. W słowach Vitorii myśli scholastyczna i humanistyczna nawzajem się uzupełniają i przenikają. W sposób metodologiczny i systematyczny rzuca światło wiary na zagadnienia polityczne swojego czasu. We wstępie do wykładu De potestate civili napisał:

„Funkcje i obowiązki teologa sięgają tak daleko, że jego zawodowi i pracy teologicznej nie są obce żaden temat, żadna dysputa ani żadne źródło”[1].

Teolog jest zatem i autorytetem w spornych sprawach sumienia:

„Koniecznym bowiem warunkiem do tego, aby jakaś czynność była słuszna – jeśli skądinąd nie ma tej pewności – jest wykonanie jej zgodnie z oceną mędrca. […] Dlatego też jeżeli ktoś w sytuacji budzącej wątpliwości nie zasięgnie rady uczonego, nie ma dla niego usprawiedliwienia”[2].

Swymi prowadzonymi w duchu tomistycznym rozważaniami o państwie i władzy wniósł ogromy wkład w rozwój filozofii polityki i katolickiej nauki społecznej. Dla Vitorii każda prawdziwa władza jest uprawniona na mocy swojego źródła, które jest w Bogu, a jej celem jest dobro publiczne i zapewnienie wolności. Dlatego cała światowa wspólnota jest zobowiązana do takiej organizacji, która będzie chroniła ludzkie prawa. Zobowiązanie to nakładają na nią nie tylko zawarte umowy, ale i prawo naturalne. Przypomniał o tym Benedykt XVI w przemówieniu na forum ONZ:

„W czasach, gdy rozwijało się pojęcie suwerennych państw narodowych, dominikanin Francisco de Vitoria, słusznie uważany za prekursora idei Narodów Zjednoczonych, opisał tę odpowiedzialność jako aspekt naturalnego rozumu, podzielanego przez wszystkie kraje oraz jako rezultat ładu międzynarodowego, którego zadaniem była regulacja stosunków między narodami”[3].

Francisco de Vitoria podejmował się rozstrzygania w kwestiach prawnych w przekonaniu, że jak najbardziej wchodzą one w domenę sumienia. Jeden ze swoich salamantyńskich wykładów Vitoria poświęcił sprawie Indian i prawie Hiszpanów do zagarnięcia ich ziem:

„[…] rozwiązanie tego zagadnienia nie należy do prawników albo przynajmniej nie tylko do prawników, a to dlatego, że skoro Indianie nie zostali […] podbici na podstawie prawa ludzkiego, to sprawy ich nie mogą być rozpatrywane w oparciu o prawa ludzkie, lecz o prawa Boże. […] Ponieważ sprawa ta dotyczy dziedziny sumienia, decyzja należy tu do kapłanów, to znaczy do Kościoła”[4].

Cristofano dell’Altissimo, „Papież Aleksander VI”

Jego rozważania o prawach do konkwisty były o tyle odważne, że podejmował je już po ukazaniu się bull Inter caetera Aleksandra VI, które przyznawały Królestwie Hiszpanii podbite ziemie. Mimo to pisał:

„Nie jest ona [sprawa Indian – ZT] sama przez się tak bezspornie niesłuszna, iżby o jej słuszności nie można było dyskutować, ani też znów tak oczywiście słuszna, iżby nie można było wątpić o jej niesłuszności”[5].

Traktując o prawach Hiszpanów do zagarnięcia ziem Indian, wyodrębnia siedem tytułów niesłusznych i osiem słusznych. Vitoria podał w wątpliwość wszechwładzę cesarza nad światem i zakres kompetencji papieża w sprawach doczesnych. Indian traktuje jako podmioty prawa międzynarodowego, przyznając im tytuł do własności prywatnej i wolności:

„[…] dzicy znajdowali się w spokojnym posiadaniu swych dóbr z punktu widzenia publiczno- i prywatnoprawnego. […] Podobnie jak Bóg każe jednakowo wschodzić słońcu nad dobrymi i złymi ludźmi i jak spuszcza deszcz na sprawiedliwych i na niesprawiedliwych, tak dał dobra doczesne zarówno dobrym, jak i złym”[6].

Z kolei za słusznością konkwisty przemawiają według Vitorii przede wszystkim prawa chroniące również wolność i przywileje Hiszpanów oraz troska o szczerze nawróconych na katolicyzm Indian. Jednocześnie Francisco de Vitoria przenosi akcent na kwestię właściwej ewangelizacji:

William de Leftwich Dodge, „Ostatnie dni Tenochtitlan”

„[…] byłoby rzeczą nierozważną i niemądrą, gdyby ktoś uwierzył – zwłaszcza w sprawach dotyczących zbawienia – zanim nie potwierdzi mu tego człowiek godny zaufania. […] Wobec tego nie są również obowiązani wierzyć chrześcijanom, kiedy ci głoszą im swoją wiarę nie używając żadnych środków do przekonania o ich słuszności […] Jeśliby się to [głoszenie wiary chrześcijańskiej – ZT] odbywało nie jednorazowo i niedbale, lecz starannie i gorliwie, to Indianie mieliby obowiązek przyjąć wiarę Chrystusową pod groźbą grzechu śmiertelnego. […] nie jestem całkowicie pewien, czy wiara chrześcijańska była dotychczas głoszona i rozszerzana wśród Indian w taki sposób, aby mieli oni obowiązek uwierzyć […] Otóż nie słyszałam nic ani o cudach, ani o znakach, ani o przykładach religijnego życia, lecz przeciwnie: o różnym zgorszeniu, o srogich zbrodniach i licznych niegodziwościach”[7].

Kolejnym trudnym zagadnieniem podjętym przez dominikańskiego teologa jest koncepcja sprawiedliwej wojny, którą rozwija za św. Augustynem. Nie wnikając tu już w ten temat, warto przytoczyć przykazanie Vitorii, by:

„(…) pamiętać o tym, by zawsze raczej nie wykorzystać swych uprawnień do końca niźli je przekroczyć”[8].

***

Najważniejsze dzieła:

1. De potestate civili
2. De Homicidio
3. De matrimonio
4. De potestate Ecclesiae Prima et Secunda
5. De Indis
6. De Iure belli Hispanorum in barbaros
7. De potestate Papae et Concilii
8. De augmento caritatis et diminutione
9. De eo, quod tenetur homo, cum primum venit ad usum rationis
10. De simonia
11. De temperantia
12. De arte magica
13. De Regno Christi
14. Relectiones Theologicae
15. Summa sacramentorum Ecclesiae

Zofia Tylutki