Antychryst – szukając w Piśmie Świętym informacji dotyczących wydarzeń poprzedzających koniec świata i Sąd Ostateczny, nieraz natkniemy się na tę tajemniczą postać. Budzi ona wiele pytań. Czy Antychryst był/będzie postacią historyczną? Czy jest on symbolicznym określeniem jakiejś złej mocy lub pewnej zbiorowości? Co dokładnie oznacza jego nazwa?  Spróbujmy znaleźć na te pytania odpowiedzi.

Antychryst w Biblii

W dużym skrócie podsumujmy to, co mówi o Antychryście Biblia.

„Antioch Epifanes profanuje ołtarz Świątyni”

Stary Testament: Za jeden z pierwowzorów Antychrysta uznawany jest Antioch IV Epifanes, helleński władca, który nakazuje wzniesienie w Świątyni Jerozolimskiej posągu Zeusa (zob. dalej) oraz prowadzi krwawe prześladowania Żydów. Jednak pamiętajmy, że przeciwnik Najwyższego w Starym Testamencie to nie to samo, co Antychryst w znaczeniu nowotestamentalnym. To drugie mogło powstać dopiero po pojawieniu się Chrystusa.

Pisma Janowe: Antychryst to ktoś, kto ma przyjść przed paruzją Jezusa. Św. Jan zakłada też, że istnieje wielu osób cechujących się „duchem Antychrysta” – są to kłamcy i zwodziciele, którzy głoszą, że Jezus nie jest Chrystusem. „Kto zaprzecza, że Jezus jest Mesjaszem? Ten właśnie jest antychrystem, kto nie uznaje Ojca i Syna” (1 J 2,22).

Ewangelie synoptyczne: Antychryści to fałszywi mesjasze (Mt 24,24; Mk 13,22), którzy podają się za spełnienie obietnic ponownego przyjścia Chrystusa.

2 List do Tesaloniczan: Św. Paweł wspomina, że przed ponownym przyjściem Chrystusa pojawi się „człowiek nie liczący się z prawem Bożym, syn zatracenia, który się sprzeciwia i wynosi nad wszystko, co nosi imię Boga lub co odbiera Boską cześć, aż zasiądzie w świątyni Bożej, podając się za Boga” (2 Tes 2,3n). Człowiek ten będzie chcieć podporządkować sobie Kościół Jezusowy i spustoszyć go. Dojdzie do „odstępstwa” spowodowanego przez kłamliwe znaki i fałszywe cuda, towarzyszące pojawieniu się Niegodziwca. Chrystus go zgładzi.

Apokalipsa: Antychryst jest Bestią, która otrzyma od Szatana całą jego moc, przez co stanie się władcą całego świata. To przywódca polityczny, dyktator, który uzurpuje sobie władzę religijną. Nie jest przy tym odrażający, lecz wzbudza podziw. Obiecuje rozwiązanie wszelkich problemów. Jest parodią Chrystusa. Zostanie pokonany, gdy ponownie przyjdzie Zbawiciel, który pochwyci i ukarze Bestię i jej zwolenników.

Mając tę szkicową wiedzę teoretyczną, przeanalizujmy temat nieco bardziej szczegółowo.

Co oznacza słowo „Antychryst”?

Luca Signorelli, „Antychryst i diabeł”

Antychryst często rozumiany jest jako przeciwnik Jezusa, z którym toczy On ciągłą walkę – pogląd ten jest jednak niebezpiecznie bliski manicheizmowi, według którego w świecie rozgrywa się bój o dominację między dobrem i złem. Tymczasem przedrostek „anti” możemy tłumaczyć nie tylko jako „przeciw”, lecz też jako „zamiast”, „w miejsce”. Już samo takie tłumaczenie naprowadza nas na postrzeganie Antychrysta jako tego, który uzurpuje sobie prawo do zajmowania miejsca Chrystusa, przywłaszcza sobie cześć należną Bogu – i właśnie w tym znaczeniu jest Jego przeciwnikiem.

U Homera z kolei przedrostek „anty” rozumiany był jeszcze inaczej. Nie oznaczał przeciwieństwa, ale wskazywał na podobieństwo. To podobieństwo akcentuje m.in. Hipolit w tekście O Antychryście. Przedstawia on Antychrysta jako osobę całkowicie upodobnioną do Chrystusa, ale mającą złe intencje. Pisze, że „Oszust pod każdym względem chce się upodobnić do Syna Bożego”. Przyjdzie więc w ludzkiej postaci, ukaże się jako owca o wielkim uroku, ale wewnątrz będzie wilkiem. Podobnie jak przed Jezusem przyszedł Jan, tak i Antychryst będzie miał swojego zwiastuna, będzie obrzezany, zostanie królem ziemskim, pośle fałszywych apostołów, zbierze rozproszony lud i da pieczęć tym, którzy w niego wierzą. W ramach ciekawostki: z interpretacji Księgi Apokalipsy zaproponowanej przez Hipolita wynika, że zapowiedzi proroków dotyczące Antychrysta spełniły się w Rzymianach, jako wrogach chrześcijaństwa. Również liczbę 666 Hipolit tłumaczy jako Lateinos – co jest liczbą pojedyncza od słowa Lateinoi, oznaczającego właśnie „Rzymian”.

Kim jest Antychryst?

Jak łatwo się domyśleć, rozumienie postaci Antychrysta zmieniało się w czasie. Ogólnie, koncepcje go dotyczące można podzielić na trzy grupy:

1. Antychryst jako pojedynczy człowiek;
2. Antychryst jako zbiorowość;
3. Koncepcja łącząca dwie powyższe.

Ad. 1) Osobową postać Antychrysta upatrywano często w sylwetkach ówcześnie żyjących władców np. Antiocha, Nerona, Konstancjusza. Antioch otrzymał to miano jako wróg ludu Bożego. To on, jak już wspomniano, sprofanował Świątynię Jerozolimską ok. 167 r. p.n.e. i w miejscu ołtarza wybudował „ohydę spustoszenia” (Mk 13,14) – ołtarz Zeusa Olimpijskiego. Określenie „ohyda spustoszenia” łączone jest dalej w Nowym Testamencie z końcem dziejów. Nawiązując do słów proroka Daniela (Dn 9,27), Jezus używa go w zapowiedzi zburzenia Jerozolimy i końca świata (Mt 24,15).

Henryk Siemiradzki, „Dirce chrześcijańska”, detal: „Neron”.

Antychrysta dopatrywano się także w postaci Nerona, jako w pierwszym cesarzu prześladującym chrześcijan. Również tajemnicze okoliczności jego śmierci przyczyniły się do powstania legendy o jego zmartwychwstaniu. Kojarzono z nim też liczbę 666 – czyli liczbę Bestii z Apokalipsy św. Jana (Ap13,18) – przypisując konkretne liczby literom hebrajskiego słowa nrwn qsr, czyli „Neron Cesarz”.

Niezależnie od tego, kogo konkretnie określano mianem Antychrysta, w znaczeniu jednostkowym zawsze była to osoba realnie żyjąca, ale albo o nadnaturalnych zdolnościach wypływających z mocy Szatana, albo też nęcąca pokusami tego świata i przez to odciągająca od wiary.

W średniowieczu popularna była też koncepcja, że tak jak Jezus jest Synem Bożym, tak Antychryst jest synem diabła.

Ad. 2) Antychrystami nazywano również całe zbiorowości, takie jak kościoły heretyckie (będące częściami „ciała” Antychrysta) czy apostaci. Cezary z Arles upatruje w wyglądzie apokaliptycznych Bestii – przypominających lamparta, niedźwiedzia, lwa (zob. Dn 7,3-8) – symbol różnorodności narodów i ludów wchodzących w skład państwa, którym będzie władał przeciwnik Boga.

Z kolei papież Grzegorz Wielki twierdził, że „dzieło Antychrysta dokonuje się codziennie pośród grzeszników”, dlatego też wzywał chrześcijan, by zwracali uwagę na swojego wewnętrznego antychrysta, i nawoływał do rachunku sumienia. Cechą, którą najbardziej piętnował, była pycha.

Matthias Gerung, „Bestia apokaliptyczna”

Ad 3) Antychryst pojmowany był też jako zarazem pojedyncza osoba, jak i zbiorowość. W samych Listach św. Jana określenie „Antychryst” występuje pięciokrotnie (1 J 2,18a.b; 2,22; 4,3; 2 J 7). W tych miejscach św. Jan pisze o Antychryście rozumianym jednostkowo (jako duch), ale wspomina też o antychrystach, którzy już teraz działają w świecie (tych, którzy nie uznają, że Jezus Chrystus przyszedł w ciele ludzkim). Odnosi się w ten sposób krytycznie do szerzących się w jego czasach na terenie Azji Mniejszej fałszywych nauk antyapostołów oraz do herezji takich jak doketyzm – głoszący, że Bóg tylko pozornie stał się człowiekiem, zstąpił na Jezusa w trakcie Jego chrztu i opuścił Go przed męką.

Opierający się na Listach Janowych, św. Augustyn i Tertulian podzielali te poglądy. Uznawali, że na świecie jednocześnie działa Antychryst (syn zatracenia, który objawi się zanim przyjdzie Pan i wynosić się będzie ponad Boga i religię), jak i antychryści (czyli heretycy, którzy odłączyli się od Kościoła oraz osoby będące wprawdzie wewnątrz Kościoła, lecz skrycie działające przeciw niemu). Nieco inne podejście do tematu prezentuje św. Cyprian: antychrystów utożsamiał z ludźmi – heretykami, jednak jako Antychrysta rozumie już samego diabła.

Kiedy nadejdzie?

Niejednoznaczne było też podejście do czasu pojawienia się Antychrysta. Na jednym biegunie byli ci, którzy wypatrywali pierwszych sygnałów jego przyjścia: wielkich prześladowań, po których pojawią się antychryści – poprzednicy Antychrysta. Wraz z nim nadejdzie Chrystus, który zgładzi Niegodziwca„tchnieniem swych ust”.

„Antychryst zasiadający na Lewiatanie”

Na drugim biegunie są ci, którzy przekonani byli o niemożliwości przewidzenia nadejścia wydarzeń ostatecznych. Św. Augustyn argumentował to słowami „Gdyby nam ta wiadomość potrzebna była, to któż by nam lepszą dał odpowiedź, jeśli nie sam Mistrz Boski, kiedy Go o to uczciwie pytali? (…) Na darmo przeto usiłujemy wyliczać i określać lata trwania na przyszłość tego świata, skoro z ust Prawdy Bożej słyszymy, iż to nie nasza jest rzecz”.

Jaka nauka dla nas?

Zajrzyjmy jeszcze do Katechizmu Kościoła Katolickiego. Mówi on, że „przed przyjściem Chrystusa Kościół ma przejść przez końcową próbę, która zachwieje wiarą wielu wierzących.” Pojawi się pseudomesjanizm – oszukańcza religia, której największym kłamstwem jest oszustwo Antychrysta, przejawiające się w tym, że człowiek uwielbi samego siebie zamiast Boga i Jego Mesjasza. Katechizm podkreśla też, że oszustwo Antychrysta ukazuje się w świecie za każdym razem, gdy próbuje on wypełnić nadzieję mesjańską w historii (doprowadzić do triumfu Kościoła na tym świecie), tymczasem może się ona zrealizować tylko poza historią, gdy Bóg zwycięży nad końcowym rozpętaniem się zła w momencie Sądu Ostatecznego.

Podsumowując: postać Antychrysta jest przestroga dla nas, byśmy stale weryfikowali swą wiarę oraz byśmy stawiając nie Boga, lecz siebie na pierwszym miejscu, sami nie stali się antychrystami. Miejmy świadomość jego działania tam, gdzie zło przezwycięża dobro, gdzie zniekształca się prawdę o Chrystusie, gdzie odrzuca się moralność i życie wieczne jako cel.

Agnieszka Wojtyniak