Wyjątkowy argument

Rembrandt, „Filozof pogrążony w medytacji”

Immanuel Kant, wyróżniając „trzy sposoby dowodzenia istnienia Boga”, stwierdził, że zwolennicy jednego z nich „abstrahują od wszelkiego doświadczenia i wnioskują całkowicie a priori na podstawie samych tylko pojęć o ist­nieniu przyczyny (czy istoty absolutnie) najwyższej” i „ab­solutnie koniecznej”[1]. Ten sposób argumentacji – który pierwotnie uznawał jako jedynie dopuszczalny, lecz któ­ry w końcu odrzucił – nazwał „dowodem ontologicznym”. Terminologia Kanta powszechnie się przyjęła. Kantowi jednak chodziło wprost o – jak się wyrażał – „sławny” dowód Kartezjusza (XVII w.). Natomiast za prototyp argumentacji ontologicznej uważa się (nie od dziś) przede wszystkim argument sformułowany w XI w. przez św. Anzelma z Aosty – benedyktyńskiego opata w Le Bec, potem arcybiskupa Canterbury[2].

Argument ontologiczny to najżywiej dyskutowany współcześnie, a chyba i w całych dziejach filozofii, argument za istnieniem Boga. Jest on też jednym z najbardziej intrygujących argumentów filozoficznych w ogóle. Po­święcono mu i poświęca się olbrzymią liczbę publikacji. (Z tego względu ograniczę się tu właściwie do przedstawie­nia i skomentowania tylko argumentów Anzelma i Kartezjusza, zaczynając od drugiego – prima facie prostszego – z nich). Dlaczego tak się dzieje? Oto trzy – niewykluczające się i niewyczerpujące – odpowiedzi na to pytanie:

• wynik argumentu (teza o istnieniu Boga) jest za­skakujący w stosunku do jego nielicznych i nie­winnie wyglądających przesłanek – fakt ten musi pobudzać do sporu o to, czy mamy tu do czynienia z intelektualnym „uroczym żartem” (Artur Scho­penhauer), oszukańczą sztuczką logiczną, nie­uchronną pomyłką, czy po prostu z oczywistością;
• argument opiera się wyłącznie na wysoce abstrak­cyjnej analizie konceptualnej – czyni to z niegoparadygmat argumentacji filozoficznej (pewnego typu) jako (przeprowadzanym „w fotelu”) namyśle nad najbardziej fundamentalnymi pojęciami[3];
• argument w sposób szczególny nadaje się do for­malizacji; jego formalna poprawność – a także (z uwagi na nieobecność lub nieliczność spornych przesłanek empirycznych) konkluzywność – może więc być badana za pomocą ścisłych metod logiki matematycznej[4].

Argument Kartezjusza

Argument Kartezjusza z jego Medytacji piątej[5] może prze­prowadzić każdy, kto wydobędzie „ze skarbca swego umy­słu” i zanalizuje ideę (pojęcie) Boga jako „bytu absolutnie doskonałego”. Wmyślenie się w tę ideę (której domnie­manemu odpowiednikowi „z konieczności przypisuję […] wszelkie rodzaje doskonałości”) prowadzi – zdaniem Kartezjusza – do przekonania, że nie jest „w mej mocy pojąć Boga bez istnienia, czyli byt absolutnie doskonały bez absolutnej doskonałości”, tak jak nie mogę pomyśleć „o górze, która w ogóle nie ma doliny”.

Frans Hals, „Portret Rene Descartesa”

Oto jedna z możliwych rekonstrukcji rozumowania Kartezjusza:

(O1) Posiadam ideę bytu absolutnie doskonałego.

(O2) Idea bytu absolutnie doskonałego to idea bytu, który odznacza się wszystkimi istotnymi doskonałościami.

(O3) Istnienie jest jedną z istotnych doskonałości.

(O4) Idea bytu absolutnie doskonałego to idea bytu, który odznacza się także tą istotną – „nieodłącz­ną od niego” – doskonałością, jaką jest istnienie.

(O5) Posiadam ideę bytu absolutnie doskonałego jako bytu, od którego nieodłączna jest doskona­łość istnienia.

(O6) Posiadam ideę bytu absolutnie doskonałego jako bytu z konieczności istniejącego.

(O7) Byt absolutnie doskonały istnieje.

Teza (Ol) jest przesłanką o zawartości mego umysłu – o znalezionej w nim (lub skonstruowanej) idei (pojęciu) bytu absolutnie doskonałego. (O2) to definicyjna eksplikacja treści tej idei. Można z niej – przy założeniu tezy (O3) – wyprowadzić jej konsekwencję (O4). Dzięki niej wiem dokładniej, jaką ideę posiadam – mówią o tym tezy (O5) i (O6). Ta ostatnia teza stwierdza jednak, że jest to idea bytu z konieczności istniejącego. Stąd muszę zaakcepto­wać jego istnienie (O7).

Jedna z trudności powyższej argumentacji polega na tym, że wychodzi ona od zawartości umysłu określone­go podmiotu. Nie każdy jednak znajdzie lub skonstruuje w swych myślach ideę bytu absolutnie doskonałego – nie każdy więc zgodzi się na wyjściową przesłankę (Ol). Co gor­sza, nawet przy jej akceptacji nie każdy zgodzi się na przej­ście od (O6) do (O7) – treści naszych pojęć (nawet tych wy­jątkowych) nie muszą bowiem odpowiadać rzeczywistości.

Argument od-mentalizowany

Oczywiście, można uwolnić powyższy argument od jego kontekstu mentalistycznego[6]. W tym celu rozpatrzmy – na użytek argumentacji – dziedzinę przedmiotów niesprzecznych[7]. Załóżmy, że byt absolutnie doskonały (jako byt, który odznacza się wszystkimi istotnymi doskonałościami) jest jednym z nich. Innymi słowy, przyjmijmy, że:

(O1′) Byt absolutnie doskonały jest przedmiotem niesprzecznym.

(O2′) Byt absolutnie doskonały to byt, który odznacza się wszystkimi istotnymi doskonałościami.

Powyższe tezy nie angażują nas do przekonania o istnieniu wspomnianego bytu. Angażują nas tylko do przekonania, że można o nim – jako o czymś niesprzecznym – sensownie dyskutować. Jego istnienie jest kwestią otwartą: albo istnieje, albo – jak tysiącmetrowa złota góra – jest niesprzecznym przedmiotem, który nie istnieje. Pamiętajmy przy tym, że:

(O3) Istnienie jest jedną z istotnych doskonałości.

 Wtedy musimy przyjąć, że:

(O4′) Byt absolutnie doskonały to byt, który odznacza się także tą istotną – „nieodłączną od niego” – doskonałością, jaką jest istnienie.

Z tego wynika po prostu, że:

(O7) Byt absolutnie doskonały istnieje.

W ten sposób otrzymaliśmy bardzo prosty argument na rzecz istnienia bytu absolutnie doskonałego: z założenia jego niesprzeczności (O1′) lub z podobnej własności, która czyni go elementem jakiejś dziedziny możliwego dyskursu[8], oraz z określenia, czym on jest (O2′), wnosimy – na podstawie przekonania, że istnienie jest istotnym składnikiem jego natury (O3) – o jego istnieniu (O4′)-(O7).

Jacek Wojtysiak