W Ewangelii Janowej spotykamy kilka wypowiedzi Jezusa zawierających sformułowanie „Ja jestem”. Egzegeci dzielą je na formuły absolutne, to znaczy takie, w których wyrażenie to pojawia się bez żadnych dodatków, i formuły dookreślone, posiadające orzecznik lub dopełnienie.

„Chrystus w Ogrodzie Oliwnym” (zaraz po „przedstawieniu się” żołnierzom)

Mamy cztery miejsca z formułami absolutnymi:

• „Jeżeli bowiem nie uwierzycie, że JA JESTEM (ότι εγώ ειμι), pomrzecie w grzechach swoich” (J 8,24);

• „Gdy wywyższycie Syna Człowieczego, wtedy poznacie, że JA JESTEM i że Ja nic z siebie nie czynię, ale że mówię to, czego Mnie Ojciec nauczył” (J 8,28);

• „Zaprawdę, zaprawdę, powiadam wam: Zanim Abraham stał się, JA JESTEM” (J 8,58);

• „Już teraz, zanim się to stanie, mówię wam, abyście gdy się stanie, uwierzyli, że JA JESTEM” (J 13,19).

Już sam graficzny zapis tego wyrażenia w Biblii Tysiąclecia zawiera aluzję do Bożego Imienia objawionego Mojżeszowi (por. Wj 3,14). Zwykle wskazuje się jeszcze trzy inne miejsca, w których taka aluzja miałaby się pojawiać:

• „Rzekła do Niego kobieta: 'Wiem, że przyjdzie Mesjasz, zwany Chrystusem. A kiedy On przyjdzie, objawi nam wszystko’. Powiedział do niej Jezus: 'Jestem nim Ja, który z tobą mówię’” (J 4,25–26);

• „On zaś rzekł do nich: 'To Ja jestem, nie bójcie się’” (J 6,20);

• „A Jezus, wiedząc o wszystkim, co miało na Niego przyjść, wyszedł naprzeciw i rzekł do nich: 'Kogo szukacie?’. Odpowiedzieli Mu: 'Jezusa z Nazaretu’. Rzekł do nich Jezus: 'JA JESTEM’. Również i Judasz, który Go wydał, stał między nimi. Skoro więc [Jezus] rzekł do nich: 'JA JESTEM’, cofnęli się i upadli na ziemię” (J 18,4–6).

Fragmentem z pewnością najmocniejszym – jeśli chodzi o podkreślenie niezwykłego statusu Jezusa – jest formuła użyta ostatni raz w rozdziale 8. Jezus powtarza „Ja jestem” po raz trzeci. Jego wypowiedź prowadzi do kulminacji sporu z żydami. A wreszcie, dzięki wzmiance o Abrahamie, nie chodzi już tylko o aluzję o nadzwyczajnym statusie Jezusa, ale o stwierdzenie radykalnej różnicy między Jego bytem a bytem Abrahama. Jezus w swym istnieniu poprzedza Abrahama. Wypowiedź Jezus jest wyraźną afirmacją Jego preegzystencji sięgającej wieczności. Nie dziwi więc reakcja żydów, którzy oburzeni tym „bluźnierczym” wyznaniem, próbują Jezusa ukamienować.

Giotto, „Chrystus przed arcykapłanem”. Kajfasz rozdziera szaty, usłyszawszy z ust Jezusa „bluźnierstwo”.

Mimo licznych prób nie udało się znaleźć przekonujących dowodów na pozabiblijne źródło tej formuły. Jego źródło tkwi w tekście Deutero-Izajasza:

„Wy jesteście moimi świadkami – wyrocznia Pana – i moimi sługami, których wybrałem, abyście mogli poznać i uwierzyć Mi, oraz zrozumieć, że tylko Ja istnieję (ότι εγώ ειμι). Bóg nie był utworzony przede Mną ani po Mnie nie będzie” (Iz 43,10).

Znaczenie tego wyrażenia jest bardzo mocne. Jezus mówi w taki sposób, w jaki przemawia sam Bóg Księdze Izajasza. Jego tożsamość zdaje się mieć swój fundament w wieczności Boga.

Warto dodać, że formułę absolutną znajdujemy także w Ewangeliach synoptycznych, choć nie jest ona tam tak wyraźna, jak u Jana. Wydaje się jednak, że synoptykom chodziło o aluzję podobną do Janowej:

• (podczas burzy na jeziorze) „Lecz On zaraz przemówił do nich: 'Odwagi, to Ja jestem, nie bójcie się!’” (Mk 6,50; por. Mt 14,27);

• (mowa eschatologiczna) „Wielu przyjdzie pod moim imieniem i będą mówić: To Ja jestem. I wielu w błąd wprowadzą” (Mk 13,6, por. Mt 24,5; Łk 21,8);

• (przed arcykapłanem) „Lecz On milczał i nic nie odpowiedział. Najwyższy kapłan zapytał Go ponownie: 'Czy Ty jesteś Mesjasz, Syn Błogosławionego?’. Jezus odpowiedział: 'Ja jestem. A ujrzycie Syna Człowieczego, siedzącego po prawicy Wszechmocnego i nadchodzącego z obłokami niebieskimi’”(Mk 14,61–62).

„Dobry Pasterz” (fot. Lawrence Lew OP). Rzeźba ta uznawana jest za najstarszą zachowaną rzeźbę przedstawiającą Jezusa.

Oprócz formuł absolutnych, spotykamy w czwartej Ewangelii liczne formuły dookreślone:

• „Ja jestem chlebem życia, który zstąpił z nieba”, „chlebem żywym” (J 6,35.41.48.51);

• „Ja jestem światłością świata” (J 8,12);

• „Ja jestem bramą” (J 10,7.9);

• „Ja jestem dobrym pasterzem” (J 10,11.14);

• „Ja jestem zmartwychwstaniem i życiem” (J 11,25);

• „Ja jestem drogą i prawdą, i życiem” (J 14,6).

Użycie rodzajnika określonego, akcentuje wagę „ja” w tych formułach (tzw. „ja” emfatyczne). Wypowiedź „Ja jestem dobrym pasterzem” oznacza „tylko ja jestem takim pasterzem, który jest naprawdę dobrym pasterzem”. Różne dookreślenia próbują zaś objaśnić wyjątkową tożsamość Jezusa.

Kiedy więc pamiętamy o aluzji do Deutero-Izajasza i Księgi Wyjścia, formuły „Ja jestem” prowadzą nas niezwykle daleko w chrystologicznej refleksji. Jezus zostaje ukazany jako objawienie boskiego Imienia, które zostało zapowiedziane Mojżeszowi. Trudno o wyraźniejszy trop prowadzący do ukazania Jego preegzystencji.

Trzeba jednak dodać, że w przypadku formuł „Ja jestem” pozostajemy ciągle na poziomie aluzji. Niektórzy z egzegetów w związku z tym widzą pewną analogię między pomysłem objawiania tożsamości Jezusa przez formuły „Ja jestem” u Jana, a sekretem mesjańskim u Marka: Jan w swej Ewangelii ukazuje nam Jezusa, który zasadniczo w czasie ziemskiego życia nie mówi wprost o własnej tożsamości, daje tylko wskazówki dostatecznie wyraźne, by pozwolić odgadnąć, kim jest naprawdę. Pełne odkrycie tej tożsamości Jan przedstawia w Prologu.

Paweł Klimczak OP