Teologia Ducha w Mowie Pożegnalnej
Kontynuator Chrystusa
Duch jest kimś, kto odgrywa w Kościele taką rolę, jaką Jezus miał wobec uczniów podczas swojej posługi i jaką posiada teraz jako Pan i Arcykapłan u tronu Ojca. Można powiedzieć wręcz, że Duch Święty zajmuje miejsce Chrystusa, w związku z czym np. Tertulian powie nieco później, iż jest Jego „zastępcą”[1].
Zamiar przedstawienia Ducha przede wszystkim jako „zastępcy” czy też „kontynuatora” Jezusa widać na poziomie języka. W czasie dyskursu po Ostatniej Wieczerzy użyte słowa wskazują na intencję posłużenia się w stosunku do
„Św. Jan Ewangelista”
Ducha sformułowaniami, które wcześniej zostały zastosowane do wyrażenia misji Syna:
- Jak Syn, Duch przychodzi od Ojca (8,42; 17, 5 i 8 – 14, 26 i 15, 26);
- Jezus przebywał u swoich, był z nimi: tak teraz jest też w przypadku Ducha (14, 27; 17, 12 – 14, 16-17).
- Ludzie mieli przyjąć Jezusa przychodzącego od Boga, poznać Go, słuchać Jego nauki i prawdy, o której On świadczył. Odtąd uczniowie znają Ducha, który naucza o wszystkich rzeczach z tego samego tytułu, co Mesjasz (por. 14, 26 i 4, 25-6), prowadzi do całej prawdy (16,13).
- Podobnie jak Syn nauczał nie swojej doktryny, lecz Tego, który Go posłał, Duch czerpie z objawienia Jezusa słowa, które pomaga przyjąć uczniom; obdarza chwałą Syna jak Syn obdarzał chwałą Ojca (porównać 7, 16-18 i 16, 13-14).
Duch Ojca i Syna
Kolejnym istotnym elementem pneumatologii Mowy Pożegnalnej jest przedstawianie Ducha jako daru Ojca i Syna. Mowa jest tutaj o posłaniu Ducha:
- ewangelista kładzie nacisk na paralelność posłań Syna i Ducha (tak jak Syn został posłany, tak też Duch jest obecnie posłany),
- związek w działaniu Ojca i Syna w opisywanym posłaniu Ducha występuje w czterech na pięć tekstów[2] (najbardziej uderzająca jest tu może podwójna wypowiedź w J 15, 26: „którego Ja wam poślę od Ojca”, „który od Ojca pochodzi”). Trudno nie wyprowadzić na ich podstawie konkluzji, iż mowa jest tutaj o posłaniu Ducha przez Syna.
Trzeba tu jednak zaznaczyć, iż w tekstach Jana nie chodzi w pierwotnym ich znaczeniu o wewnątrztrynitarne pochodzenie Ducha od Ojca i Syna, ale o pochodzenie historiozbawcze (nazywane też w późniejszej teologii „posłaniem”) – wkraczanie w ludzką historię. Jest ono paralelne do posłania Syna na ten świat przez Ojca (8,42[3]; 13,3[4]; 16, 27n.[5], 17,8[6]).
Oto zestawienie najważniejszych tekstów dotyczących Ducha Świętego w Mowie Pożegnalnej:
|
Fragment |
Zadania | Imiona |
Określenie pochodzenie |
| J 14, 16n[7] | Inny Paraklet – Pocieszyciel/Obrońca | Paraklet/Duch Prawdy | Dar Ojca na prośbę Syna |
| J 14, 26[8] | Nauczanie i przypominanie słów Chrystusa | Paraklet/Duch Święty | Posłanie przez Ojca w imię Syna |
| J 15, 26[9] | Dawanie świadectwa o Chrystusie | Paraklet/Duch Prawdy | Posłanie przez Syna od Ojca |
| J 16, 7-11[10] | Przekonanie świata o grzechu, sprawiedliwości i sądzie | Paraklet | Posłanie przez Syna |
| J 16, 13-15[11] | Doprowadzenie do całej prawdy, oznajmienie rzeczy przyszłych, uwielbienie Syna | Duch Prawdy | Od Syna bierze to, co Syn posiada od Ojca |
Podsumowanie
Duch w Ewangelii św. Jana jest podobnie jak w pismach Pawła Tym, który daje świadectwo prawdzie i udział wierzącym w nowym życiu prowadząc przez doczesność ku eschatologicznej pełni. Wyraźniej jednak niż u Pawła, Duch jawi się u Jana nie tylko jako Ten, który pozwala dziełu zbawczemu Ojca i Syna dotrzeć do wierzących, ale także jako Ten, który łączy Ojca i Syna w ich działaniu i wspólnocie życia. W zestawieniu z pneumatologią Apostoła Narodów widać także, że w swoich funkcjach Duch jest bardziej osobowo traktowany. Paralelność posłań, jak i specyficzna rola Parakleta, Ducha Prawdy, uwypuklają podmiotowość Ducha, którego trudniej w pismach Janowych sprowadzać do „stylu literackiego”. Szczególnie istotny jest tu J 16, 13, w którym użyto zaimek wskazujący rodzaju męskiego (ekeinos) na określenie Ducha, a słowo „pneuma” zostało poprzedzone rodzajnikiem (to).
Michał Paluch OP
[1] Ograniczam się tu do najważniejszego aspektu. O. Jankowski na podstawie drobiazgowej analizy J 14 – 16 wymienia następujące czynności Ducha Parakleta (zob. A. Jankowski, Duch Święty. w Nowym Testamencie, s. 57):
- świadczyć (15,26) – rola sądowa,
- otoczyć chwałą Chrystusa (16,14) – misja eschatologiczna,
- przypomnieć uczniom słowa Jezusa (14,26 – tylko w tym miejscu Duch Święty otrzymuje u Jana dwukrotnie rodzajnikiem wzmocnione określenie – to Pneuma to hagion) – zadanie nauczycielskie,
- być w uczniach (14,17) – rola kontynuatora Jezusa,
- doprowadzić do całej prawdy (16,13) – zadanie nauczycielskie z podkreśleniem momentu dopełnienia,
- zapowiadać przyszłość (16,13) – misja prorocko – nauczycielska,
- przekonać świat „o grzechu, sprawiedliwości i sądzie” (16,8-11) – rola sądowa.
Działanie Ducha Parakleta zawiera więc trzy zasadnicze aspekty:
- jest kontynuacją dzieła Chrystusa (wymiar historiozbawczy misji Ducha Świętego – dwa następne zawierają się częściowo w pierwszym)
- jest podjęciem misji prorocko-nauczycielskiej (świadczenie o Chrystusie, doprowadzenie do pełnej prawdy, przekonanie świata o grzechu, sprawiedliwości i sądzie),
- jest misją eschatologiczną (otoczenie chwałą Chrystusa).
[2] Obserwacja B. J. Hilberatha, s. 484.
[3] J 8, 42 b: Ja bowiem od Boga wyszedłem i przychodzę. Nie wyszedłem od siebie, lecz On Mnie posłał.
[4] J 13,3: ...wiedząc, że Ojciec dał Mu wszystko w ręce oraz że od Boga wyszedł i do Boga idzie.
[5] J 16, 27-28: Albowiem Ojciec sam was miłuje, bo wyście Mnie umiłowali i uwierzyli, że wyszedłem od Boga. Wyszedłem od Ojca i przyszedłem na świat; znowu opuszczam świat i idę do Ojca.
[6] J 17, 8: Słowa bowiem, które Mi powierzyłeś, im przekazałem, a oni je przyjęli i prawdziwie poznali, że od Ciebie wyszedłem, oraz uwierzyli żeś Ty Mnie posłał.
[7] J 14, 15-17: Jeżeli Mnie miłujecie, będziecie zachowywać moje przykazania. Ja zaś będę prosił Ojca, a innego Pocieszyciela da /dosei/ wam, aby z wami był na zawsze – Ducha Prawdy, którego świat przyjąć nie może , ponieważ Go nie widzi ani nie zna. Ale wy Go znacie, ponieważ u was przebywa i w was będzie.
[8] J 14, 25-26: To wam powiedziałem przebywając wśród was. A Pocieszyciel, Duch Święty, którego Ojciec pośle /pempsei/w moim imieniu, On was wszystkiego nauczy i przypomni wam wszystko, co Ja wam powiedziałem.
[9] J 15, 26-27: Gdy jednak przyjdzie Pocieszyciel, którego Ja wam poślę /pempso/ od Ojca, Duch Prawdy, który od Ojca pochodzi /ekporeuetai/, On będzie świadczył o Mnie. Ale wy też świadczycie, bo jesteście ze Mną od początku.
[10] J 16, 7-11: Jednakże mówię wam prawdę: Pożyteczne jest dla was moje odejście. Bo jeżeli nie odejdę, Pocieszyciel nie przyjdzie do was. A jeżeli odejdę, poślę /pempso/ Go do was. On zaś, gdy przyjdzie, przekona świat o grzechu, o sprawiedliwości i o sądzie. O grzechu- bo nie wierzą we Mnie; o sprawiedliwości zaś – bo idę do Ojca i już Mnie nie ujrzycie; wreszcie o sądzie – bo władca tego świata został osądzony.
[11] J 16, 12-15: Jeszcze wiele mam wam do powiedzenia, ale teraz /jeszcze/ znieść nie możecie. Gdy zaś przyjdzie On (ekeinos), Duch Prawdy (to pneuma tes aletheias), doprowadzi was do całej prawdy. Bo nie będzie mówił od siebie, ale powie wszystko, cokolwiek usłyszy, i oznajmi wam rzeczy przyszłe. On Mnie otoczy chwałą, ponieważ z mojego weźmie i wam objawi. Wszystko, co ma Ojciec jest moje. Dlatego powiedziałem, że z mojego weźmie i wam objawi.
