Języki używane na terenie Ziemi Świętej zmieniały się na przestrzeni dziejów:

Język hebrajski

Należy on do północno-zachodniej grupy języków semickich. Pierwotnie używano w nim alfabetu podobnego do fenickiego (kananejski), stopniowo kształtując własny język i pismo. Po wygnaniu babilońskim wprowadzono alfabet „kwadratowy” (dawny alfabet występował jeszcze w księgach liturgicznych Samarytan), czytany i pisany od lewej strony do prawej.

Strona z Kodeksu z Aleppo

W herbajskim każde słowo wywodzi się od 3-literowego rdzenia. Podczas gdy w językach indoeuropejskich samogłoski należą do rdzenia, w hebrajskim stanowią „element dodatkowy”. W piśmie zapisujemy spółgłoski, zakładając znajomość samogłosek. Na przykład: l-b-n – „wszystko, co białe”; lebana – „biel”, „pełnia księżyca”; lebona – „białe kadzidło”; laban – „wszystko, co białe”; lebanon – „białe góry”, „Liban”.

Słownictwo języka hebrajskiego jest ubogie. Brak w nim pojęć abstrakcyjnych, które są zastępowane przez konkretne. Inną cechą jest, że zdania współrzędne trzeba czasem rozumieć jako podrzędne i czytelnik sam musi zrozumieć, o jaki rodzaj zdania w danym przypadku chodzi. Hebrajska składnia lubi takie zabiegi językowe jak inkluzja, paralelizm, czy polaryzm.

Między VIII a X w. n.e. tzw. masoreci (uczeni badający tradycję; masorah = tradycja) nie tylko ustalili wersję spółgłoskową ksiąg, ale także wprowadzili system kropek i kresek pod spółgłoskami na określenie samogłosek. Przyjął się tzw. system tyberiadzki (zapisywanie pod spółgłoskami), bo systemy babiloński i palestyński stosowały inne metody. Dziś czytamy Stary Testament tak jak czytali go masoreci (skrót: TM), ale to nie oznacza, że w każdym przypadku mieli rację co do odczytania danego tekstu – trzeba uwzględniać możliwość, że popełniali w tym błędy. Masoreci dodawali też na marginesie albo na początku czy końcu ksiąg uwagi filologiczne i lekcje alternatywne (opisywane jako qere/ketiv – „jest napisane”/”należy czytać”), które nazywano masora – tradycja.

Warto wymienić najważniejsze manuskrypty opracowane przez masoretów „tyberiadzkich”: Kodeks Kairski (C) z IX w., zawierający księgi prorockie; Kodeks z Aleppo z X w., Kodeks Leningradzki (L) – pełny kodeks Starego Testamentu z 1009 r.

Język aramejski

Targum z XI w. Fragment Księgi Wyjścia po hebrajsku, z aramejskim tłumaczeniem.

Przez długi czas uważano go za dialekt języka hebrajskiego i mówiono, że są tylko dwa języki biblijne (tj. hebrajski i grecki). Obecnie wiadomo, że są trzy. Aramejski to pierwotnie język półnomadów Syrii i Mezopotamii, żyjących między II a I tysiącleciem przed Chrystusem. Począwszy od połowy VIII w., czyli od czasu dominacji Asyrii, stał się językiem administracji i kultury na całym Bliskim Wschodzie. W Palestynie rozpowszechnił się na północy po upadku Samarii, a na południu – od deportacji do Babilonu. Po powrocie deportowanych stał się jeszcze bardziej popularny, schodząc „w dół” od najwyższych klas, urzędników administracji, itd. Język hebrajski pozostał językiem kultu, a zdaniem niektórych także językiem ubogich warstw. W synagogach palestyńskich po odczytaniu ksiąg świętych po hebrajsku ktoś tłumaczył czytanie na aramejski i je parafrazował. Tak powstawały targumy, które potem przyjęły formę pisemną.

Język aramejski cechował się dużą różnorodnością dialektów. Na przykład Jezus posługiwał się dialektem galilejskim języka zachodnio-aramejskiego (zapewne nieraz także używał greki). Odkrycia z Qumran wskazały jednak, że również hebrajski był używanym w Jego czasach językiem.

Przypuszcza się, że w języku aramejskim mogły powstać Księgi Judyty, Tobiasza i Barucha, ale znamy je tylko w wersji greckiej, więc oficjalnie uważa się je za księgi powstałe po grecku (zob. niżej). Nie jest wykluczone, że również Księga Syracha i Pierwsza Księga Machabejska zostały pierwotnie spisane po hebrajsku lub aramejsku.

Język grecki

Papirus 46 – jeden z najstarszych manuskryptów Nowego Testamentu w języku greckim.

Biblijny język grecki aż do XIX w. uważano za grekę szczególnego rodzaju, ponieważ dostrzegano wyraźne różnice między nią a greką klasyczną. Dopiero odkrycia papirusów z tamtych czasów ukazały, że księgi greckie powstały w języku powszechnie wówczas używanym, tzw. koine. Koine zaczął wyłaniać się w wyniku podbojów rozpoczętych przez Aleksandra Macedońskiego, które doprowadziły do hellenizacji basenu Morza Śródziemnego. W Palestynie greka była używana przede wszystkim przez wyższe warstwy administracji, ale poza Palestyną skutecznie wyparła hebrajski. Dlatego też powstała Septuaginta. Koine jest mieszanką dialektów języka greckiego o strukturze zasadniczo attyckiej i słownictwie jońskim, zawierającym jednak wiele modyfikacji. Wprowadza też do słownika greckiego wiele nowych słów.

Księgi powstałe po grecku: Judyty, Tobiasza, Pierwsza i Druga Machabejska, Barucha, Mądrości, fragmenty Księgi Estery i Księgi Daniela (zwłaszcza rozdziały 13-14). Dawniej sądzono, że również Księga Syracha została napisana po grecku, dziś jednak dysponujemy 2/3 tekstu hebrajskiego tej księgi.

Pierwotnie pisano po grecku bez odstępów między wyrazami, dużymi literami, bez przydechów, akcentów i znaków interpunkcyjnych. Te ostatnie wprowadzono w VII w., a rozpowszechniły się w wieku IX. Wtedy też wprowadzono do greki małe litery (do dziś nie znają ich języki semickie).

Jezus zapewne znał grekę, skoro rozmawiał z setnikiem, z Kananejką, czy z Piłatem.

W 63 r. przed Chrystusem legiony Pompejusza zdobywają Jerozolimę. Pojawiła się na tych terenach łacina, która jednak była słabo znana w czasach Chrystusa.

Danuta Piekarz