7.2. Starożytność chrześcijańska[1].

Starożytność przedchrześcijańska pozostawiła po sobie potrójne rozumienie słowa „teologia”, jako „mówienia do Boga”, „mówienia Boga” i „mówienia o Bogu”. Szczególnie dwa ostatnie rozumienia tego terminu przechowa i po swojemu zinterpretuje starożytna myśl chrześcijańska. Wprowadzi także wiele nowych elementów, które doprowadzą w konsekwencji do ostatecznego utrwalenia znaczenia tego terminu w średniowieczu. Rozpocznijmy jednak od zasygnalizowania pewnej rezerwy, z jaką wcześni Ojcowie Kościoła podchodzili do słowa „teologia”.

7.2.1. W Nowym Testamencie nie znajdziemy słowa theologia. Wcześni myśliciele chrześcijańscy podchodzili więc do niego z ostrożnością, tym większą, że poganie chętnie go używali. Ostrożność widać choćby u św. Justyna. Termin „teologia” występował zatem często w kontekście polemiki z religią pogańską, przez co w chrześcijańskiej apologetyce theologos jest twórcą zmyślonych mitów lub urzędnikiem kultu, theologia zaś mitologicznym opisywaniem bogów (tak jest u Klemensa Aleksandryjskiego, Orygenesa, Euzebiusza z Cezarei). U pisarzy łacińskich słowo „teologia” pojawia się najczęściej w nawiązaniu do trójpodziału Warrona (np. u Tertuliana, Laktancjusza).

Rafael, „Teologia”

7.2.2. Wprowadzenie do chrześcijańskiego obiegu słowa „teologia”, rozumianego jako „mówienie o Bogu”, zawdzięczamy na Wschodzie Klemensowi Aleksandryjskiemu i Orygenesowi, na Zachodzie zaś św. Augustynowi. Użycie tego terminu w myśli chrześcijańskiej stało się możliwe, gdyż jego dawne, pogańskie rozumienie odchodziło powoli do przeszłości i swobodniej można było odwoływać się do jego etymologii, zamiast opierać się na utrwalonym w kulturze znaczeniu. Klemens i Orygenes zaczęli przeciwstawiać właściwe, czyli zgodne z Objawieniem „mówienie o Bogu” – „mówieniu” pogańskiemu. Tym sposobem termin „teologia” stawał się coraz bardziej dookreślony. Chrześcijańska doktryna staje się teologią zgodną z prawdą (Klemens Aleksandryjski); Pismo Święte przekazuje teologię, czyli „mówi o Bogu” (Orygenes); Syn Boży jest teologiem, gdyż mówił uczniom o Bogu (Orygenes, Grzegorz z Nazjanzu). Słowem, termin „teologia” zaczyna być rozumiany jako naukowe rozprawianie o Bogu, godne Boga prawdziwego. Warto dodać, że Euzebiusz z Cezarei napisał dzieło, które określano mianem „Teologii kościelnej” – to pierwszy przypadek użycia terminu „teologia” w tytule chrześcijańskiego dzieła. Z kolei na Zachodzie pierwszym myślicielem, który nadał słowu theologia zabarwienie typowo chrześcijańskie, był św. Augustyn. Teologia jest według niego „refleksją lub rozprawianiem o rzeczach Bożych” (de divinitate ratio sive sermo). Pokazywał różnicę pomiędzy teologiami fałszywymi: theologia fabulosa (mity); theologia naturalis (teologia naturalna stoików), a prawdziwą theologia, będącą mówieniem o Bogu prawdziwym, który objawił się człowiekowi w Chrystusie.

7.2.3. Nie zaginęło rozumienie terminu „teologia” jako „mówienia Boga”. Nazywano theologoi: Mojżesza, proroków, psalmistów, Jana Chrzciciela, Jana Ewangelistę, apostoła Pawła. Niekiedy określano tak również wybitnych myślicieli chrześcijańskich, których teologia zdawała się być nie tylko wyjątkowo udanym „mówieniem o Bogu”, ale wręcz natchnionym „mówieniem Boga”. Tak myślano o św. Atanazym, św. Bazylim, a szczególnie o św. Grzegorzu z Nazjanzu, zwanym uroczyście „Grzegorzem Teologiem”.

7.2.4. W starożytności chrześcijańskiej pojawiły się dwa specyficznie chrześcijańskie zastosowanie terminu „teologia”:

7.2.4.1. W przeciwstawieniu teologia – ekonomia (theologia – oikonomia). Teologia w tym znaczeniu, to nauka o Trójcy Świętej, ekonomia zaś to nauka o Wcieleniu i działaniu Boga w historii dla zbawienia człowieka. Św. Bazyli jest prawdopodobnie pierwszym, który zaproponował to rozróżnienie.

7.2.4.2. Pod wpływem Ewagriusza z Pontu, monastyczne środowisko IV wieku mówi o teologii, jako o mistycznym, kontemplacyjnym poznaniu Boga. W tym znaczeniu będą używać tego terminu Pseudo-Dionizy Areopagita i św. Maksym Wyznawca. Ponieważ to rozumienie terminu „teologia” kładzie akcent na mistyczne odniesienie człowieka do Boga, a więc podkreśla, że teologia jest jakby ruchem „z dołu (od człowieka) do góry (Bóg)”, nawiązuje ono w jakiś bardzo daleki sposób do koncepcji teologii jako „mówienia do Boga”.

Mateusz Przanowski OP