Encyklika Laudato si’ jest drugą encykliką papieża Franciszka. Ojciec Święty porusza w niej problemy związane z troską o naszą planetę – nasz wspólny dom. Pierwsze słowa encykliki: „Laudato si’ mi’ Signore” to fragment Pieśni słonecznej św. Franciszka z Asyżu:

„Pochwalony bądź, mój Panie,
przez siostrę naszą, matkę Ziemię,
która nas żywi i chowa,
wydaje różne owoce z barwnymi kwiatami i trawami”.

Giovanni Bellini, „Św. Franciszek na pustyni”

Papież Franciszek z niepokojem przygląda się naszej „siostrze Ziemi”, a szczególnie wszelkiemu złu, jakie wyrządza jej człowiek. Z jednej strony, jest to zło polegające na niszczeniu środowiska naturalnego, zanieczyszczaniu powietrza, wody i gleby, co przyczynia się do ginięcia niektórych gatunków roślin i zwierząt, a także zagrożeniem dla zdrowia i życia ludzi. Franciszek ostrzega przed rabunkowym korzystaniem z bogactw naturalnych, które nie są nieograniczone; wskazuje również, że nadmierna konsumpcja staje się powodem produkcji ogromnej ilości odpadów. Z drugiej strony, zwraca uwagę na pogłębiającą się degradację etyczną wśród ludzi, na zjawisko globalnej niesprawiedliwości, na pogłębiające się różnice między obszarami dostatku i skrajnego ubóstwa. Papież staje w obronie tych wszystkich, którzy zostają wykluczeni z udziału w dobrach wynikających z postępu technologicznego, są pozbawieni podstawowych środków do życia, opieki medycznej czy nawet dostępu do czystej wody. Wzywa ludzi do umiaru, samoograniczenia w korzystaniu z dóbr tego świata oraz do bardziej sprawiedliwego podziału tych dóbr.

Papież Franciszek stawia tezę, że chrześcijańska wizja świata i człowieka z jej niezwykle głęboką ewangelią stworzenia może rzucać nowe światło na te wszystkie problemy i być równorzędnym partnerem w dialogu ze światem nauki i polityki. Istotnym punktem rozważania Ojca Świętego jest prawda o relacji człowieka ze światem, którą opisują wielkie narracje biblijne. W chrześcijańskiej wizji kluczowe jest przyjęcie tezy, że świat został stworzony przez Boga.

Tradycja chrześcijańska podkreśla dwa niezwykle ważne aspekty dotyczące dzieła stworzenia. Po pierwsze, Bóg powołał świat do istnienia z miłości – to miłość Boga jest podstawową przyczyną całego stworzenia, a zatem wszystko, co zostało powołane do istnienia, ma swoją niepowtarzalną wartość. Wynika z tego drugi aspekt, a mianowicie nieskończone bogactwo i różnorodność powołanych do istnienia bytów. Św. Tomasz z Akwinu pisał, że nieskończona dobroć Boża nie może być wyczerpująco przedstawiona przez jedno stworzenie. Istotą Bożego zamysłu było to, by stworzone byty istniały „tylko we wzajemnej zależności od siebie, by uzupełniać się, służąc jedne drugim” (KKK 340). Akt stworzenia obejmuje więc także określony porządek, harmonię, nie jest dziełem chaosu i przypadku. Ponadto Bóg zaprosił swoje stworzenie do współpracy, do kontynuacji działania stwórczego, napełnił świat różnymi możliwościami, które mogą się urzeczywistniać, dał stworzonym przez siebie bytom potencjał twórczy. Św. Tomasz w komentarzu do Fizyki Arystotelesa opisał to tak: „Przyroda jest niczym innym, jak pewnym rodzajem prawdziwej sztuki, a mianowicie Boskiej sztuki, wpisanej w rzeczy, które poruszane są ku określonemu celowi. To tak, jakby budowniczy statku mógł nadać drewnu to, przez co samo mogłoby przybrać formę statku”.

Lucas Cranach Starszy, „Ogród rajski”

Człowiek zajmuje w dziele stworzenia szczególne miejsce. Biblia mówi, że został stworzony na obraz i podobieństwo Boga. Chociaż w niektórych aspektach podlega tym samym prawom, co świat natury, to jednak posiada również cechy, które go od przyrody odróżniają: tożsamość osobistą zdolną do dialogu z Bogiem i drugim człowiekiem, zdolność do refleksji, rozumowania, kreatywności, twórczości artystycznej. Ludzka egzystencja została oparta na trzech relacjach: z Bogiem, z innymi ludźmi i z Ziemią. Bóg powierzył człowiekowi Ziemię, aby nad nią panował, ale w boskim zamyśle panowanie oznaczać miało „uprawianie i doglądanie” czyli dbałość i troskę. Grzech pierworodny zaburzył ten Boży zamysł. Księga Rodzaju pokazuje, że kiedy człowiek zniszczył swoją relację z Bogiem, spowodował tym samym zniszczenie relacji z drugim człowiekiem i całą naturą (opowieść o Kainie). Zamierzona przez Stwórcę harmonia zamieniła się w konflikt, a panowanie człowieka nad naturą często przejawia się brakiem poszanowania, bezlitosną eksploatacją, przemocą i zniszczeniem. Szczególna wartość istoty ludzkiej pociąga za sobą zatem ogromną odpowiedzialność. Człowiek obdarzony inteligencją musi więc szanować prawa natury i delikatną równowagę między bytami tego świata. „Kruchy świat, z człowiekiem, któremu Bóg powierza nad nim opiekę, stanowi wyzwanie dla naszej inteligencji, aby rozpoznać, jak powinniśmy ukierunkowywać, kształtować i ograniczać naszą władzę” (Laudato si’ 52).

Ojciec Święty przypomina, że los stworzenia powiązany jest ściśle z misterium Chrystusa. Zwraca uwagę na potrójną rolę, jaką Jezus Chrystus odgrywa w losach świata. Po pierwsze, bierze udział w akcie stworzenia – to przez Słowo (Logos) wszystko zostało powołane do istnienia. Po wtóre, po grzechu pierworodnym, kiedy pierwotna harmonia stworzenia została zaburzona, Syn Boży wchodzi w stworzony wszechświat, w nim żyje, cierpi i umiera „łącząc z nim swój los, aż po krzyż” (Laudato si’ 65). Jego życie w ludzkim ciele, męka, śmierć i zmartwychwstanie mają przywrócić harmonię i pokój, mają na nowo pojednać wszystko ze sobą. Po trzecie, Jezus Chrystus ukazuje nam cel, do którego dąży cały wszechświat – osiągnięcie Bożej pełni na końcu czasów. Wszystkie stworzenia „zmierzają wraz z nami i przez nas ku ostatecznemu kresowi, jakim jest Bóg w transcendentnej pełni, gdzie zmartwychwstały Chrystus wszystko ogarnia i oświetla. Ponieważ człowiek, obdarzony inteligencją i miłością, pociągany jest pełnią Chrystusa, powołany jest, by przyprowadzić wszystkie stworzenia do ich Stwórcy” (Laudato si’ 55).

Magdalena Zubrzycka

• Giovanni Bellini, Św. Franciszek na pustyni, XV w., obecnie w The Frick Collection.
• Lucas Cranach Starszy, Ogród rajski, XVI w., obecnie w Staatliche Kunstsammlungen Dresden.