Atanazy urodził się w Aleksandrii w 295 roku. Jako dziecko mógł być świadkiem prześladowań chrześcijan, co z pewnością wywarło wpływ na jego wiarę. Po uzyskaniu świeckiego wykształcenia szybko rozpoznał swoje powołanie do życia kapłańskiego. W wieku trzydziestu lat, jako diakon i sekretarz biskupa, miał możliwość uczestnictwa w Soborze Nicejskim (325 r.), a w zaledwie trzy lata później objął biskupstwo Aleksandrii. Już wtedy był znany ze swego zapału do polemiki z herezjami, co zyskiwało mu zarówno przyjaciół, jak i wrogów. Fakt ten, w połączeniu z brakiem przychylności władzy świeckiej, stał się dla Atanazego przyczyną pięciu wygnań z rodzinnej Aleksandrii. Pierwsze z nich miało miejsce w 335 roku, kiedy niesłuszne oskarżenia melicjan sprawiły, że został złożony z urzędu biskupa i wygnany przez Konstantyna. Wrócił dopiero po śmierci cesarza i po zaledwie dwóch latach został ponownie pozbawiony godności biskupiej. Uciekł wówczas do Rzymu, do papieża Juliusza I, gdzie czekał na możliwość powrotu aż do śmierci swojego przeciwnika, biskupa Grzegorza, w 346 roku. Po ponownym objęciu biskupstwa nadszedł okres względnego spokoju, w którym Atanazy mógł poświęcić się pracy duszpasterskiej. Jednak w 355 roku, na synodzie w Mediolanie, został ponownie pozbawiony urzędu za przyczyną przeciwnego mu cesarza Konstancjusza. Atanazy uciekł wówczas na pustynię do mnichów, skąd pozwolił mu wrócić kolejny cesarz, Julian. Wkrótce jednak i on zraził się do biskupa Aleksandrii i skazał go na wygnanie jako „wroga bogów”. Po powrocie i kilkuletniej pracy miało miejsce ostatnie wygnanie Atanazego, tym razem przez cesarza Walensa, z którego jednak został odwołany po paru miesiącach. Od 365 roku mógł już pracować spokojnie aż do śmierci w 373 roku.

Św. Atanazy interesował się szczególnie i rozwijał teologię Wcielenia, zwłaszcza w jej aspekcie soteriologicznym. Bronił wiary przed wypaczaniem, podkreślając, że Ofiara Chrystusa ma działanie zbawcze dotykające całej ludzkości przez to, że Chrystus jest Bogiem (De Incarnatione Verbi, Orationes contra Arianos). Wyłożył ponadto naukę o Trójcy Świętej, m.in. w Listach do Serapiona, gdzie pisze: „Ojciec tworzy wszystko przez Słowo w Duchu Świętym […] W Kościele głoszony jest jeden Bóg”. Biskup Aleksandrii pozostawił nam te elementy teologii podstawowej nie w formie uporządkowanego wykładu, ale raczej obrazu wyłaniającego się z licznych, drobnych fragmentów pism tworzonych zgodnie z potrzebą chwili, głównie polemicznych i apologetycznych. Pomimo to zyskały one znaczącą pozycję, o czym świadczyć może przykład Listu do Epikteta, cytowanego wielokrotnie podczas dyskusji chrystologicznych Soboru Chalcedońskiego.

Monika Buszko

1. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, Warszawa 1990, s. 373, 381-382.
2. Ks. Sz. Pieszczoch, Patrologia, t.1 Działalność Ojców, Gniezno 1994, s. 80-82.
3. M. Wojciechowski, Wprowadzenie, w: Atanazy z Aleksandrii, O Wcieleniu Słowa, Warszawa 1998, s. 9-13.