Hans Urs von Balthasar urodził się w 1905 r. w Lucernie, w znamienitej szwajcarskiej rodzinie. Był znakomicie wychowany, wykształcony, niezwykle uzdolniony muzycznie i ogromnie wrażliwy na piękno. Studiował filologię germańską oraz filozofię w Zurychu, Wiedniu i Berlinie. W trakcie trzydziestodniowych rekolekcji ignacjańskich niespodziewanie odkrył swoje kapłańskie powołanie i – po obronie doktoratu w 1929 r. na temat „Historii eschatologicznego problemu w nowożytnej literaturze niemieckiej” – wstąpił do Towarzystwa Jezusowego w Feldkrich, w Niemczech. Po święceniach kapłańskich krótko współpracował z redakcją „Stimmen der Zeit” w Monachium oraz przymierzał się do napisania z Karlem Rahnerem nowej dogmatyki.

Adrienne von Speyr

Rok 1940, rok desygnaty Balthasara do prowadzenia duszpasterstwa akademickiego w Bazylei, rozpoczął nowy etap w jego życiu. W Bazylei poznał Adrienne von Speyr – szwajcarską konwertytkę i mistyczkę, której duchowym kierownikiem został. Wspólnie z nią założył w 1945 r. Johannesgemeinschaft (Wspólnotę Świętego Jana) – pionierską wspólnotę świeckich żyjących według rad ewangelicznych, którą uznał za „centrum swojego życia”[1]. Prześladowany przez plotki, nie mając wsparcia dla nowej misji u swoich przełożonych, podjął „najtrudniejszy krok swojego życia”[2] i zdecydował się opuścić Towarzystwo Jezusowe. Przez 6 lat pozostawał bez inkardynacji[3] aż do 1956 r., gdy jako ksiądz diecezji Chur mógł powrócić do Bazylei. Tam założył własne wydawnictwo „Johannes Verlag”, głównie w celu publikacji spisywanych przez siebie wizji Speyr. Mimo podejmowania soborowej tematyki w mediach, eks-jezuita nie został zaproszony do wzięcia udziału w obradach Soboru. W 1961 r. ukazał się pierwszy z 15 tomów Trylogii, będącej opus magnum Balthasara. Z kolei w 1973 r. teolog przyczynił się do powstania konserwatywnego czasopisma „Communio”. Mimo starań nie został na powrót przyjęty do Towarzystwa Jezusowego, ale zaczął zyskiwać coraz większe uznanie: został uhonorowany Złotym Krzyżem Góry Atos, doktoratami honoris causa uniwersytetów w Edynburgu, Monastyrze i Fryburgu, a Paweł VI powołał go do Międzynarodowej Komisji Teologicznej. Za pontyfikatu Jana Pawła II posłannictwo Adrienne von Speyr zostało uznane na międzynarodowym sympozjum w Rzymie, a Balthasar otrzymał Międzynarodową Nagrodę im. Pawła VI za całokształt pracy teologicznej. Zmarł 26 czerwca 1988 r. w Bazylei, trzy dni przed swoją kardynalską kreacją.

***

W swoje czterdzieste urodziny Balthasar napisał: „Najmniej zawodną miarą człowieka, jeżeli pominiemy Bożą wszechwiedzę, pozostaje więc ostatecznie jego dzieło”[4]. Sam pozostawił po sobie 85 własnych książek, 60 podyktowanych przez Adrienne von Speyr oraz ponad 100 tłumaczeń. Jego teologia jest niezwykle oryginalna, jedyna w swoim rodzaju, wyrosła z konfrontacji poglądów św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu z niemiecką myślą filozoficzną.

„Moje studia filologiczne rozpocząłem z miłości do niemieckiej poezji, przy okazji zajmowałem się trochę filozofią, sanskrytem, indogermanistyką […] Dopiero dużo później […] zrozumiałem, jak wielką pomocą w koncepcji mojej teologii miała być znajomość Goethego, Hölderlina, Nietzschego, Hofmannsthala”[5].

Akademicka nauka scholastyki mocno rozczarowała Balthasara, który wypracował swój własny styl, kwestionujący zamknięte systemy klasycznej teologii.

„Teologia to zasadniczo akt adoracji i modlitwy. Stanowi milczące założenie wszelkiej systematycznej teologii; jest powietrzem, które krąży poprzez systemy”[6].

 Jako inspiratorów swoich poszukiwań wskazywał Ericha Przywarę, Henri’ego de Lubaca, Karla Bartha i Karla Rahnera[7], a wśród kanonicznych autorów kształtujących zachodnią teologię prowokacyjnie wymieniał Ireneusza, Augustyna, Dionizego, Anzelma, Bonawenturę, Dantego, Jana od Krzyża, Pascala, Johanna Georga Hamanna, Władimira Sołowjowowa, Gerarda Manleya Hopkinsa i Charlesa Péguy[8].

„Przykładne teologiczne podręczniki interesowały mnie mniej niż paleta wartości współczesnej kultury w jej relacji do głównych prawd chrześcijańskich. W pewnym momencie stało się jasne, że trzeba zburzyć stare bastiony ziemskiego świętego miasta Jeruzalem (gdyż zbyt wiele nagromadziło się poza jego wałami) i cenną substancję starego miasta przenieść do nowych kwater”[9].

Burzenie bastionów stało się też prowokacyjnym tytułem jego książki wydanej jeszcze przed Soborem Watykańskim II i poświęconej potrzebie dialogu Kościoła ze światem. Za szczególną formę obecności Kościoła w świecie uważał Balthasar instytuty świeckie, takie jak Wspólnota Świętego Jana.

W wywiadzie udzielonym w 1976 r. Hans Urs von Balthasar określił swoją teologię jako „rodzaj palca św. Jana Chrzciciela, wskazującego na pełnię objawienia w Jezusie Chrystusie, objawienia przejawiającego się w urzekającej pełni jego recepcji w historii Kościoła, przede wszystkim w medytacji świętych”[10]. Istotnie, Balthasar upatrywał początku teologii w osobistym spotkaniu człowieka z Bogiem – dlatego teologia i duchowość świętych powinny nawzajem siebie zapładniać[11]. Sam inspirowany był w swoich dziełach przez mistyczne przeżycia Adrienne von Speyr, uznając twórczość jej i własną za jedną całość[12].

Cmentarz przy kościele Hofkirche w Lucernie, gdzie pochowany jest Balthasar (fot. Chris Devers).

Opus vitae Balthasara składa się z trzech części spisanych w piętnastu tomach – tymi częściami są: „Teologiczna estetyka” (Herrlichkeit), „Teodramat” (Theodramatik) i „Teologika” (Theologik), w których Balthasar pozwala sobie na zmianę kolejności i modyfikację średniowiecznych transcendentaliów.

„Próbowałem zatem zbudować filozofię i teologię, wychodząc od analogii, a więc nie od abstrakcyjnego bytu, lecz raczej od bytu spotykanego konkretnie w jego (nie kategorialnych, ale transcendentalnych) własnościach. Ponieważ transcendentalia władają całym bytem, muszą być także wewnętrzne względem siebie: to, co jest rzeczywiście prawdziwe, musi być również dobre i piękne, i musi stanowić jedno.

Byt 'ukazuje się’, następuje epifania: w niej jest on piękny i uszczęśliwia nas. Ukazując się, oddaje się, daje się nam: jest dobry. A dając się, 'wyraża się’, odsłania samego siebie: jest prawdziwy (w sobie i w innym, któremu się objawia)”[13].

Niewątpliwie nowatorstwo myśli, piękny język i kulturalne bogactwo chrystocentrycznego dzieła zachwycają, czyniąc Balthasara najczęściej komentowanym współcześnie teologiem katolickim[14]. Jednak w ogromie swojej twórczości nie uniknął zbyt śmiałych spekulacji. W jego niektórych stwierdzeniach o wewnętrznym życiu Trójcy dostrzegano teopaschizm[15] i zaprzeczanie tradycyjnej doktrynie o niezmienności Boga. Także kategorie nad-płciowości, których używa do opisu intratrynitarnych relacji mogą budzić wątpliwości[16]. Kontrowersje rozgorzały również wokół jego soteriologii, w której wyrażał nadzieję na powszechne zbawienie. Nadzieja ta ma być zakorzeniona w ponadczasowym doświadczeniu samotności Chrystusa na Krzyżu, w Jego udziale w doświadczeniu piekła, które sprawia, że „w najciemniejszym zaułku piekła zostaje postawiony krzyż”[17]. Balthasar nie chce zaprzeczać uczestnictwu woli wierzących w Bożym dziele zbawienia, ale mówi o „nadziei będącej w Ojcu i Duchu, którzy ufają, że misja Syna się powiedzie. On chce tę nadzieję dzielić”[18].

Zofia Tylutki