Wielki Kapadocjanin, ojciec monastycyzmu na Wschodzie – głoszący, że dusza podporządkowuje sobie ciało poprzez ascezę i rezygnację z zaspokajania namiętności. Zaangażowany w walkę z arianizmem i w działania mające na celu pogodzenie rozdzielonego Kościoła w Kapadocji. Bazyli był współtwórcą teologii Ducha Świętego, aktywnym duszpasterzem, nazywanym „Rzymianinem między Grekami”.

Bazyli z Cezarei podczas sprawowania Eucharystii.

Bazyli urodził się w szlacheckiej, bardzo religijnej, chrześcijańskiej rodzinie. Jego babka, Makryna Starsza, swego czasu prześladowana była za wiarę, ojciec był retorem, brat zaś został biskupem. Bazyli uczył się w szkole retorów w Konstantynopolu, następnie studiował w Atenach – tam zaprzyjaźnił się z Grzegorzem z Nazjanzu. Gdy wrócił do Cezarei Kapadockiej, przez pewien czas uczył retoryki, jednak szybko zaczął interesować się życiem ascetycznym. Za przykładem Eustacjusza z Sebasty (rozwijającego ruch monastyczny w Azji Mniejszej) wyruszył w podróż po ośrodkach monastycznych – odwiedził Syrię, Palestynę, Egipt i Mezopotamię. Po powrocie przyjął chrzest (choć niektóre źródła podają, że ochrzczony został jeszcze przed swoją pielgrzymką), by następnie udać się do rodzinnego Pontu i prowadzić tam życie pustelnicze (w pobliżu, w Annisach, znajdowały się już pustelnie żeńska i męska, założone wcześniej przez jego matkę i rodzeństwo). W miejscu odosobnienia odwiedzali go Grzegorz z Nazjanzu i Eustacjusz (z tym drugim ostatecznie zerwał kontakt ok. 375 r., po tym jak Eustacjusz zaprzeczył równości Ducha Świętego z Ojcem i Synem). W 360 r. Bazyli, wraz z biskupem Cezarei Dionizosem, wziął udział w synodzie w Konstantynopolu (zarzucał potem temu synodowi przyjęcie mało jasnej formuły wiary). Ponownie wrócił do pustelni. W 364 r. za namową kolejnego biskupa Cezarei Kapadockiej, Euzebiusza, przyjął święcenia i został najpierw kapłanem pomocnikiem, a w 370 r. biskupem i metropolitą Kapadocji. Bazyli w sposób zagorzały walczył z arianizmem i jednocześnie zaangażowany był w działania zmierzające do pojednania podzielonego Kościoła w Kapadocji. Chciał poprawić relacje między biskupami Zachodu i Wschodu – wierząc, że jedność i jednomyślność Kościoła opierać się powinny na biskupach przyjmujących i głoszących te same prawdy wiary. W rezultacie popadł w konflikt z papieżem Damazym, po tym jak w duchu jedności próbował doprowadzić do powrotu na stolicę biskupią w Antiochii Melecjusza (będącego w niełasce m.in. z uwagi na głoszenie zakazu przyjmowania do Kościoła tzw. lapsi – „upadłych”), czemu był przeciwny Damazy. Bazyli zmarł w wieku czterdziestu dziewięciu lat, w 379 roku.

Z pism Bazylego zachowało się sześć kazań dogmatyczno-polemicznych przeciw anomejczykom, którzy głosili, że Syn, co do substancji, jest zupełnie różny (anomoios) od Ojca. Bazyli, z „ekumenicznym” nastawieniem, próbował prawdy wiary wyrazić w taki sposób, by zachowując ich istotę, używać sformułowań możliwych do przyjęcia przez różne strony żywych w jego czasach sporów trynitarnych. W swojej nauce o Trójcy Świętej, jako pierwszy stale używał w odniesieniu do Boga terminów mia ouzia („jedna istota”) i treis hypostazeis („trzy osoby”), co było ważnym uporządkowaniem sformułowań wiary, wobec sprzecznych wypowiedzi współczesnych mu pasterzy Kościoła – np. w Antiochii, gdy kapłan Paulin mówił o jednej boskiej hipostazie (w znaczeniu substancji), biskup tego miasta, Melecjusz mówił o trzech hipostazach (w znaczeniu osoby). W wielu swoich pismach, a zwłaszcza w traktacie O Duchu Świętym, Bazyli okazuje się wielkim obrońcą boskości Ducha Świętego.

„Apoteoza św. Bazylego z Cezarei”

Homilie Bazylego, podziwiane za jasność myśli i prostotę, ukazują wielkie zamiłowanie autora do Psalmów, które uważał za najbardziej pouczającą księgę Starego Testamentu. Trzynaście przypisywanych mu homilii dotyczy właśnie tego zagadnienia. W kolejnych dwudziestu trzech porusza różne tematy, mające kształtować postawy wiernych, dotyczące etycznych i praktycznych wymiarów chrześcijańskiego życia, np. obowiązków chrześcijańskich.

Cennym źródłem wiedzy o jego poglądach jest też około trzydzieści sześć zachowanych listów.

Bazylemu przypisywany jest Corpus Pism Ascetycznych – jednak jedynie parę z tych trzynastu dzieł było rzeczywiście jego autorstwa. Zawierają one szereg pouczeń, dotyczących życia monastycznego, z których każde mocno oparte jest na Ewangelii.

Bazyli wywarł też wielki wpływ na kształtowanie się stanowiska Kościoła wobec literatury antycznej. Słynna jest rozprawa Bazylego Mowa do młodzieńców, jaki mogą odnieść pożytek z czytania książek pogańskich, w której poucza młodych, by czytali pogańską literaturę klasyczną – wybierając te fragmenty, które nie są przeciwne Pismu Świętemu, jak pszczoły, które szukają tylko miodu, a unikają trucizny. Książki te przedstawia jako przestrzeń do ćwiczeń duchowych dla osób nie będących jeszcze w stanie w pełni zrozumieć Pisma Świętego.

Bazyli, wraz z Grzegorzem z Nazjanzu, dokonał również wyboru pism Orygenesa, zatytułowanego Philokalia. Wraz z Regułami mnichów odegrały one ważną rolę w rozwoju życia mniszego na Wschodzie.

Agnieszka Wojtyniak