Juan de Yepes urodził się w Fontiveros, w Hiszpanii w 1542 r. Był synem szlachcica Gonzaleza oraz Katarzyny Alvarez, kobiety z ludu. Ich małżeństwo było obyczajowym skandalem i spowodowało utratę dziedzictwa przez wcześniej zamożnego ojca. Jan urodził się więc w ubogiej rodzinie, jako jeden z trojga rodzeństwa. W kilka lat po jego urodzeniu zmarł ojciec i jeden ze starszych braci przyszłego karmelity, co dodatkowo pogorszyło sytuację materialną rodziny. Bracia przeprowadzili się wówczas z matką do Mediny del Campo. Niedługo później Katarzyna była zmuszona oddać syna do przytułku. W tym czasie Jan podejmował liczne prace, m. in. jako pomoc w szpitalu, jako krawiec, szewc, snycerz, zakrystian, oraz pobierał wykształcenie w zakresie nauk humanistycznych w kolegium jezuitów. W 21. roku życia wstąpił do zakonu karmelitów i kontynuował naukę, studiując na uniwersytecie w Salamance. Kiedy wrócił do Mediny, aby odprawić Mszę prymicyjną, już był pełen niezadowolenia w związku z brakiem ścisłego stosowania się do reguły w zakonie i planował wstąpić do kartuzów. Szczęśliwie dla ojczystego zakonu, spotkał tam św. Teresę, inicjatorkę reformy karmelitanek, która po zdradzeniu jej przez Jana tych niepokojów przekonała go, by pozostał w zakonie jeszcze przez rok, do którego to czasu miała ona rozpocząć reformę męskiej części zakonu. Jan współpracował wówczas ściśle z Teresą, skutkiem czego złożył wraz z dwoma braćmi przysięgę w Duruelo, w której ślubowali zachowywanie reguły w sposób ścisły. Od tego czasu Jan pełnił rozmaite funkcje jako przełożony, a także jako spowiednik. Po pewnym czasie został jednak wskutek prawnych zawirowań uznany za buntownika i wtrącony do więzienia. Doświadczył w tym okresie wielu cierpień fizycznych, ale jednocześnie przeżywał udręki duchowe, określane mianem „nocy ciemnej”. W 1578 r. uciekł z aresztu i kontynuował przerwane wcześniej działania. Nastąpił okres stabilizacji, który był również najbardziej płodnym pod względem pisarskim czasem jego życia. Po kilkunastu latach w obrębie zreformowanego zakonu pojawiły się jeszcze bardziej radykalne nurty, których przedstawiciele odsunęli Jana od pełnienia funkcji przełożonego i nakazali mu przeniesienie się do Ubedy. Tam karmelita umarł w 1591 r., dożywszy 49 lat.

***

Przyglądając się duchowej spuściźnie Doktora Mistycznego można wskazać trzy filary kształtujące jego codzienność. Były to: życie w ścisłej zgodzie z zakonnym ideałem pracy i modlitwy, przewodzenie wspólnocie, a także indywidualne kierownictwo duchowe, zarówno osób zakonnych, jak i świeckich. Święty dawał więc nieustanne świadectwo o znaczeniu życia czynnego. Pomimo to, jest kojarzony głównie z pisarstwem mistycznym, choć było ono w jego działalności sprawą dalszego rzędu. Tworzył swoje teksty poniekąd przy okazji, udzielając innym rad jako duchowy kierownik. Udało mu się jednak stworzyć usystematyzowany wykład i podać wiele wskazówek dotyczących życia duchowego. Bardzo krótko podsumowując twórczość Jana od Krzyża: wprowadził on koncepcję zjednoczenia przekształcającego – przemiany osoby będącej w relacji z Bogiem w taki sposób, że staje się ona jednym z wolą Bożą; podkreślił również czynny charakter cnót teologalnych – wiary, nadziei i miłości – które są środkiem prowadzącym do owego zjednoczenia; wreszcie, zdefiniował czym jest kontemplacja, podając kryteria pozwalające odróżnić ją od pseudomistyki. Zjednoczenie według Jana od Krzyża ma pewien naturalny, etapowy przebieg. Rozpoczyna go doświadczenie Bożej miłości, które zapala w człowieku pragnienie żywej relacji z Nim. To pragnienie domaga się ciągłego pogłębiania zażyłości z Bogiem i skutkuje pojawieniem się poczucia Bożego milczenia, Jego oddalenia, określanego przez świętego mianem „nocy ciemnej”. Wreszcie u końca ma miejsce spotkanie – wytęsknione po trudach „nocy”. Na każdym z tych etapów właściwą odpowiedzią człowieka jest czynne oddanie Bogu każdego działania i każdej chwili, poprzez praktykę wiary, nadziei i miłości. Poszczególne etapy zjednoczenia, prowadzące do uświęcenia, zostały przez karmelitę przedstawione w jego najbardziej znanych dziełach. Owe etapy to:

1. Czynny wkład. U początku drogi duchowej, jak wskazuje Jan od Krzyża, potrzebna jest czynna odmiany swoich zmysłów oraz ducha, a więc indywidualna praca nad słabościami. Rozważania na ten temat przedstawia w Drodze na Górę Karmel (Subida al Monte Carmelo).
2. Bierne oczyszczenie. Kolejnym krokiem jest uporządkowanie tych samych sfer życia, w którym jednak podmiotem działania jest sam Bóg, a rolą wiernego jest przyjęcie doświadczeń zsyłanych mu przez Stwórcę. Temu etapowi odpowiada poemat świętego Noc ciemna (Noche oscura).
3. Rozwój miłości. Naturalnym biegiem rzeczy jest pogłębianie relacji z Bogiem i życie coraz bardziej przepełnione poczuciem Jego miłości i działaniem dla Niego ze względu na Niego. Zachwyt Bogiem związany ze wzrostem miłości wyśpiewuje Jan w Pieśni duchowej (Cántico espiritual).
4. Wreszcie, ostatnim etapem jest mistyczne zjednoczenie, kiedy zażyłość z Bogiem osiąga swój szczyt. Stan ten opisuje karmelita w Żywym płomieniu miłości (Llama de Amor Viva).

Monika Buszko

1. Otto Filek OCD, Życie reformatora Karmelu i jego pisma, Otto Filek OCD (dostępne na stronie internetowej Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych)
2. Jerzy Gogola OCD, Osoba i dzieło – chronologia życia (dostępne na stronie internetowej Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych)
3. Otto Filek OCD, Główne założenia doktryny (dostępne na stronie internetowej Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych)