John Henry Newman urodził się w Londynie w 1801 r., w czasach gdy empiryzm i sceptycyzm Davida Hume’a („sławnego niedowiarka z poprzedniego wieku”) wykorzystywany był coraz powszechniej w dowodzeniu, iż chrześcijaństwo stoi w sprzeczności z naturalnym doświadczeniem i prawami natury. Był najstarszym z sześciorga rodzeństwa. W wieku siedmiu lat zaczął uczęszczać do renomowanej szkoły prywatnej w Ealing. Jako dziesięciolatek pisał już wiersze po łacinie, a w wieku piętnastu lat przeżył swoje pierwsze nawrócenie, które „dzięki łasce Boga, nigdy nie zostało zatarte ani zaciemnione”[1]. Od tej chwili dogmat stał się dla niego „fundamentalną zasadą religijną”. „Nie mogę zrozumieć jakiegokolwiek innego rodzaju religii; religia wyłącznie jako uczucie jest dla mnie snem i szyderstwem” – napisał po latach w swojej duchowej autobiografii[2]. Z perspektywy chrześcijaństwa dogmatycznego, ale też empiryka, krytykował później postawę Hume’a jako „odpowiadającą prawdzie, choć jednocześnie błędnie zastosowaną”[3].

Kazalnica w kościele uniwersyteckim St Mary’s.

W 1817 r. Newman rozpoczął studia w Trinity College w Oksfordzie, które były czasem pogłębionych studiów i lektury tekstów Hume’a, Isaaca Newtona, a także Josepha Milnera, Williama Jamesa, Josepha Butlera czy Thomasa Scotta. Pod wpływem Scotta Newman uczynił motywem przewodnim swojego życia wezwania: „Świętość raczej niż pokój” i „Wzrost jedynym dowodem życia”. W Oksfordzie uzyskał tytuł bakałarza, przyjął anglikańskie święcenia i został tutorem w Oriel, a później – w wieku dwudziestu siedmiu lat – także proboszczem kościoła uniwersyteckiego St. Mary’s, gdzie głosił swoje słynne kazania, które gromadziły i poruszały wielu.

Siłą i inspiracją w odczytywaniu Pisma Świętego byli dla Newmana Ojcowie Kościoła. W wakacje 1828 r. zaczął systematyczną lekturę dzieł św. Ignacego i św. Justyna, a w 1830 r. zaproponowano mu napisanie historii pierwszych soborów. Jego wytężona praca zaowocowała wówczas ponad czterystustronicową publikacją Arianie IV wieku i ogromną fascynacją Kościołem przednicejskim.

W 1832 r. Newman wyruszył w podróż do Włoch razem z Hurellem Froudem, przyjacielem, który – jak przyznał – „utwierdził we mnie głęboko ideę czci Matki Boskiej i doprowadził mnie stopniowo do wiary w Realną Obecność”[4]. Napisany wówczas wiersz Prowadź mnie, Światło w niezwykły sposób zdaje się zapowiadać dalsze burzliwe losy anglikańskiego kapłana, który po powrocie z podróży najpierw stał się (obok Fourde’a i Johna Keble’a) jednym z uznanych twórców Ruchu Oksfordzkiego, a później jednym z najsłynniejszych w swych czasach konwertytów na katolicyzm.

W okresie działalności w Ruchu Oksfordzkim przekonanie Newmana o tym, że chrześcijaństwo ma charakter dogmatyczny i sakramentalny owocowało jego krytyką protestantyzmu, zaś jego równoczesny sprzeciw wobec Kościoła rzymskiego z papieżem jako głową skłaniał go do poszukiwania drogi pośredniej (via media) między tymi wyznaniami. W publikowanych Traktatach widać jednak jego stopniowe odchodzenie od krytyki katolicyzmu. Sam Newman komentuje tę zmianę następująco:

„Przez pierwsze cztery lata z tych dziesięciu (aż do Ew. Michała w 1839 roku) uczciwie pragnąłem działać dla dobra Kościoła angielskiego kosztem Kościoła rzymskiego. Przez drugie cztery lata pragnąłem działać dla dobra Kościoła angielskiego bez szkody dla Kościoła rzymskiego. Na początku dziewiątego roku (Ew. Michała, 1843), straciłem nadzieję co do Kościoła angielskiego i zrezygnowałem z wszelkich obowiązków kościelnych; a potem pisałem i robiłem wszystko pod wpływem wyłącznie życzenia, aby mu nie szkodzić”[5].

Biurko bł. J.H. Newmana

Zmiana ta wiązała się ze studiami Newmana nad pismami Ojców i dostrzeżeniem analogii pomiędzy anglikanizmem a herezjami monofizytyzmu czy arianizmu. Jak stwierdził, „Twierdzą moją była starożytność. Tymczasem tu, w połowie V w., znalazłem, jak mi się wydawało, odbicie chrześcijaństwa XVI i XIX w.”[6].

Przyłączenie się Newmana do Kościoła katolickiego zbiegło się z publikacją jego pracy O rozwoju doktryny chrześcijańskiej (1845), której zalążki widać także w Kazaniach uniwersyteckich. W 1846 r. Newman opuścił Oksford, a rok później przyjął święcenia kapłańskie w Rzymie (w 1879 r. Leon XIII mianował go kardynałem). Wkrótce po święceniach założył Oratorium św. Filipa Neri w Birmingham i zaangażował się w tworzenie Katolickiego Uniwersytetu Irlandii, przyjmując nawet funkcję rektora tej uczelni. Jego rozważania o akcie wiary – będące także analizą własnej drogi – znalazły wyraz w dziele pt. Logika wiary opublikowanym w 1870 r., w którym uznał, że „rozumowanie niekoniecznie musi wyprzedzać wiarę (choć jest to logiczna kolejność), lecz jedno i to samo nauczanie jest w różnych swych aspektach zarówno przedmiotem, jak i dowodem, i wywołuje jeden złożony akt zarówno wnioskowania, jak i przyświadczania”[7].

Newman zmarł w Birmingham w 1890 r. Napis, który kazał umieścić na kamieniu nagrobnym: Ex umbris et imaginibus in veritatem („Z cieni i wyobrażeń ku prawdzie”), podkreśla raz jeszcze jego odkryty w młodości sceptycyzm wobec zjawisk materialnych oraz umiłowanie Prawdy, która „nakazuje nam przedkładać ją nad cały świat”[8].

Katarzyna Sonnenberg