Tertulian urodził się około 150-160 r. w zamożnej pogańskiej rodzinie w Kartaginie. Miasto to było wówczas intelektualnym centrum Afryki Północnej, nie dziwi więc fakt, że ojciec, będący naczelnikiem wojskowym, zapewnił Tertulianowi wszechstronne wykształcenie klasyczne. Chłopiec był, na co wskazuje jego późniejsza twórczość, wybitnie uzdolniony, dzięki czemu mógł w stopniu biegłym poznać filozofię, literaturę klasyczną, retorykę, nauki przyrodnicze, medycynę, psychologię, a także, co ważne, prawo.

Przez całe życie cechowało go pełne energii zaangażowanie w sprawy, którymi się akurat zajmował. W młodości, jako poganin, z niezwykłą zaciekłością krytykował chrześcijan i ich wiarę, a także uczestniczył w kulcie bogów i licznych rozrywkach, które później sam uznał za wysoce niemoralne. Nie są dostępne żadne dokumenty tłumaczące kiedy i dlaczego zainteresował się chrześcijaństwem, tym niemniej wiadomo, że około 193 r. nawrócił się i przyjął chrzest. Sugeruje się, że Tertuliana, wychowanego w szkole stoickiej, mógł zaintrygować spokój z jakim wyznawcy Chrystusa szli na śmierć, co zaowocowało dokładniejszą obserwacją ich życia oraz samodzielnym studiowaniem Pisma Świętego. Jako nowoochrzczony, z charakterystycznym dla siebie zapałem, zaczął tworzyć liczne pisma, głównie o charakterze apologetycznym – tzn. broniące wiary, a także polemizujące z pojawiającymi się herezjami.

Prawdopodobnie porywcza natura i gorące pragnienie odnalezienia moralnego ideału sprawiły, że w 207 r. Tertulian dołączył do montanistów. Była to grupa buntowników, początkowo działająca w obrębie Kościoła, która jednak z czasem całkowicie się od niego odłączyła. Utworzyła się ona wokół Montana, działającego we Frygii, na terenie obecnej Turcji. Jej członkowie głosili szybkie nadejście końca czasów i bliską paruzję oraz nawoływali do nasilonej ascezy, bezżenności, a także uznawali, że prorokujący nie muszą podlegać hierarchii kościelnej, a nawet ją przewyższają.

Po kilku latach przynależności do montanistów Tertulian oddzielił się od nich, tworząc wokół siebie nową grupę, nazwaną później tertulianistami. Zmarł około 220 r., doczekawszy starości.

***

Od swojego nawrócenia Tertulian napisał bardzo wiele tekstów, z których trzydzieści jeden zachowało się do naszych czasów. Do najważniejszych należą: Preskrypcja przeciw heretykom, Przeciw Marcjonowi wraz z dopełniającymi go tekstami O Ciele Chrystusa i O zmartwychwstaniu zmarłych, a także Przeciw Prakseaszowi. W Preskrypcji przeciw heretykom Tertulian wykazuje ciągłość Kościoła, związaną z pielęgnowaniem spuścizny Apostołów oraz sukcesją apostolską, podkreślając, że jest ona gwarantem właściwego przekazywania Objawienia; w tym dziele wprowadza też jako pierwszy pojęcie Tradycji. Tekst Preskrypcji powstał w odpowiedzi na zarzuty heretyków, w których insynuowali oni, że Apostołowie zapoczątkowali własną tradycję, nie przekazując w czystej formie tego, co przyniósł Jezus.

Kolejne ważne pismo Tertuliana, Przeciw Marcjonowi, powstało w odpowiedzi na poglądy heretyka Marcjona. Twierdził on, że istnieje dobry Bóg Nowego Testamentu oraz, w opozycji do Niego, zły Bóg Starego Testamentu. Ponadto był przedstawicielem doketyzmu – przekonania, że Ciało Chrystusa było jedynie pozorne, był On Bogiem, nie człowiekiem. Tertulian napisał rozległą polemikę, w której wykonał ogromny wysiłek egzegetyczny i interpretacyjny i ukazał całościowo głęboką spójność obu Testamentów. Odrzucił również doketyzm, dowartościowując ciało ludzkie podkreślił jego godność i argumentował, że Syn Boży przyjął je w sposób rzeczywisty. Dopełnieniem Przeciw Marcjonowi są teksty O Ciele Chrystusa oraz O zmartwychwstaniu zmarłych.

Wreszcie, najpóźniejszy z wspomnianych tekstów, Przeciw Prakseaszowi, jest być może najważniejszym ze wszystkich, jakie napisał Tertulian. Jest to jednocześnie najważniejszy tekst dotyczący Trójcy Świętej sprzed Soboru Nicejskiego (325 r.). Prakseasz wyznawał monarchianizm, pogląd, zgodnie z którym jeden Bóg objawia się na przemian „na sposób” Ojca, Syna i Ducha. Polemika z tą herezją wymagała użycia wysublimowanego i precyzyjnego języka, którego ówczesnej teologii brakowało. Tertulian, bazując na swej wiedzy prawniczej, a także prawdopodobnie czerpiąc z filozofii stoickiej, stworzył w tym traktacie podwaliny języka teologii zachodniej. Wprowadził między innymi fundamentalne pojęcia, jak persona, czy substantia. Jako pierwszy użył w odniesieniu do Boga terminu „Trójca” i zdefiniował Ją jako Boską substancję, jedną w trzech Osobach.

Tertulian jest określany jednym z założycieli teologii zachodniej, gdyż w swoich dziełach zaproponował rozumową argumentację dogmatów. Jego dzieła poruszały podstawowe tematy wiary i stworzyły język wykorzystywany przez kolejne pokolenia teologów do ich pogłębiania.

Monika Buszko

1. Tertulian, Ojcowie Żywi XV, red. M. Starowieyski, Kraków 1999, s. 7-85.
2. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, Warszawa 1990, s. 228-229.
3. Sz. Pieszczoch, Patrologia, t.1: Działalność Ojców, Gniezno 1994, s. 47-51.