1. O terminach

Liczne użycia w Piśmie Świętym terminologii związanej ze sprawiedliwością wskazują na istotność tego zagadnienia[1]. Ich rozróżnienie jednak nastręcza trudności już na poziomie przekładu. Oznaczającemu sprawiedliwość hebrajskiemu rdzeniowi cdq, od którego pochodzi rzeczownik cedaga^h, najczęściej odpowiada greckie dikaiosyne, ale w Septuagincie stosowane są także inne greckie pojęcia (por. Ps 24,5). Z drugiej strony, dikaiosyne używane jest czasami na określenie hebrajskiego słowa „łaska”[2]. W kolejnych tłumaczeniach Starego Testamentu terminologia związana z pojęciem sprawiedliwości ulega dalszym komplikacjom, także w związku z odmiennym rozumieniem sprawiedliwości w obrębie kultur różnych języków, np. greckiego i rzymskiego[3].

Obok hebrajskiego cedaga^h na określenie sprawiedliwości w Starym Testamencie używany jest również rdzeń špt, od którego pochodzi mišpat – rzeczownik tłumaczony jako „sprawiedliwość”, ale także „sąd”, czy „prawość”. Oba hebrajskie określenia często występują razem, np. „O Boże, przekaż Twój sąd królowi i Twoją sprawiedliwość synowi królewskiemu” (Ps 72(71),1); „Wtedy sprawiedliwość pojmiesz i prawość, i rzetelność – i każdą dobrą ścieżkę” (Prz 2,9); „Otóż winnicą Pana Zastępów jest dom Izraela, a ludzie z Judy szczepem Jego wybranym. Oczekiwał On tam sprawiedliwości, a oto rozlew krwi, i prawowierności, a oto krzyk grozy” (Iz 5,7).

Sprawiedliwość występuje także razem z innymi określeniami, takimi jak hesed (łaskawość, życzliwość), emet (wierność, trwałość), czy šalom (pokój)[4], co widać wyraźnie w Psalmie sławiącym Bożą łaskawość: „Łaskawość i wierność spotkają się z sobą, ucałują się sprawiedliwość i pokój. Wierność z ziemi wyrośnie, a sprawiedliwość wychyli się z nieba. (…) Sprawiedliwość pójdzie przed Nim, po śladach Jego kroków – zbawienie” (Ps 85 (84),11-12. 14). Pokój zaś bywa nazywany owocem sprawiedliwości (Iz 32,16-17).

2. Sprawiedliwość Boża i sprawiedliwość ludzka

Terminologia związana ze sprawiedliwością w Piśmie Świętym w pierwszej kolejności odnosi się do Boga i Jego Prawa, a dopiero wtórnie do człowieka oraz jego działań: „Jedynie u Pana jest sprawiedliwość i moc” (Iz 45, 22-24). Bóg jest dawcą Prawa, które jest sprawiedliwe, bo od Niego pochodzi. Już pierwsze Jego słowa, zakazujące człowiekowi spożywania owocu z drzewa poznania dobra i zła (Rdz 2,16-17), oraz przykazanie wypowiedziane po zawarciu przymierza z Noem po potopie („Jeśli kto przeleje krew ludzką, przez ludzi ma być przelana krew jego, bo człowiek został stworzony na obraz Boga” – Rdz 9,6) wskazują na Boga-Stwórcę jako na źródło i podstawę wszelkiej sprawiedliwości. Podkreślają również ów związek między sprawiedliwością i Bożym darem Prawa.

Człowiek jest sprawiedliwy tylko wówczas, kiedy odzwierciedla Bożą sprawiedliwość. Sprawiedliwość ludzka objawiona w Piśmie jest zatem odpowiedzią na sprawiedliwość Boga „wzorczą i ‘bez normy’”[5]. Sprawiedliwość jako przymiot człowieka łączona jest – na wzór Bożej sprawiedliwości – z mądrością i dobrocią[6]. Mądrym jest ten, kto przestrzega prawa (Mdr 8,7), a ponieważ zawarte z Izraelem przymierze i Tora są wyrazem Bożej sprawiedliwości, właśnie na podstawie Prawa „każdy Izraelita, przestrzegając przykazań, wchodzi w przestrzeń sprawiedliwości i prawdy, a dzięki nim doświadcza pokoju, który prowadzi ku ostatecznym wydarzeniom zbawczym”[7]. Stąd też sprawiedliwość człowieka w Starym Testamencie będzie najczęściej rozumiana jako wierność otrzymanemu od Boga Prawu, które pozwala zachować porządek[8]. Także przepisy związane z szabatem czy Rokiem Jubileuszowym stanowią „rodzaj zabezpieczenia Bożej sprawiedliwości i pokoju na ziemi”[9]. Grzech przeciwko sprawiedliwości jest tożsamy z profanacją owego Bożego ładu[10], a postawa sprawiedliwości i posłuszeństwa Prawu jest równocześnie „postrachem dla ludzi nieprawych” (Prz 21,15).

Jako że wypełnianie Prawa Bożego wiąże się również ze składaniem Bogu ofiar, często sprawiedliwość – rozumiana „jako tytuł do tego, by coś znaczyć w sprawiedliwości przed Bogiem”[11] – bywa w Starym Testamencie utożsamiana z samą ofiarą i, co się z tym wiąże, z zapłatą czy zasługą. Z drugiej jednak strony wielokrotnie podkreślane jest, iż człowiek nie może przed Bogiem na nic zasłużyć („Nie mów w twym sercu, gdy Twój Bóg, Jahwe, pokona ich przed tobą: Dzięki mej sprawiedliwości dał mi Jahwe tę ziemię na własność” – Pwt 9,4nn), oraz że „postępowanie uczciwe i prawe milsze Panu niż krwawa ofiara” (Prz 21,3). Niedoskonałość ludzkiej sprawiedliwości wybrzmiewa dobitnie w Księdze Koheleta, mówiącej o sprawiedliwym, który „ginie przy swej sprawiedliwości” (Koh 7,15) i w wyznaniu Hioba: „Czy prawy u Boga jest człowiek? Gdyby się ktoś z Nim prawował, nie odpowie raz jeden na tysiąc” (Hi 9,2-3).

Obok rozumienia sprawiedliwości jako postawy wypełniania Bożego Prawa, od pierwszej księgi Starego Testamentu widoczny jest również związek sprawiedliwości z wiarą człowieka: „Abram uwierzył i Jahwe poczytał mu to za wielką zasługę” (Rdz 15,6). Dzięki wierze Abrahama może spełnić się obietnica dana mu przez Boga, a tym samym może on dostąpić Bożej sprawiedliwości. Tak oto „sprawiedliwość Boża, dostępna dla człowieka przez wiarę, zbiega się ostatecznie z miłosierdziem Bożym i oznacza już to pewien przymiot Boga, już to konkretne dary Boże będące wyrazem dobroci Boga”[12].

Katarzyna Sonnenberg

 

 

---

Powrót