Św. Tomasz z Akwinu zasadę „Poza Kościołem nie ma zbawienia” wyraża niejednokrotnie za pomocą paralelnych zdań: „Bez męki Chrystusa nie ma zbawienia”, „Poza Ciałem Mistycznym nie ma zbawienia”, „Bez chrztu nie ma zbawienia”, „Bez wiary nie ma zbawienia”[1]. Pokazują one, iż w centrum jego rozważania o zbawieniu człowieka jest Osoba Jezusa Chrystusa, wiara w Niego i chrzest, a zatem także Kościół jako Mistyczne Ciało Chrystusa, zgromadzenie wiernych oraz miejsce udzielania sakramentów.

1. Wiara w Chrystusa

Według św. Tomasza do zbawienia konieczna jest przede wszystkim wiara w Bożą Opatrzność, która „zawiera wszystko, co Bóg ustanowił dla zbawienia ludzkiego w doczesności, co jest też drogą do szczęścia” (Suma teologii, II-II, q. 1, a. 7)[2], oraz wiara w Chrystusa, Słowo Wcielone, które zbawia. Jego zdaniem wiara w tajemnice wcielenia, męki i zmartwychwstania obecna była już przed przyjściem Chrystusa na świat, na co wskazują niektóre starotestamentalne ofiary „i to tak przed, jak i po ogłoszeniu prawa (mojżeszowego)” (Suma teologii, II-II, q. 2, a. 7)[3]. Św. Tomasz mówi tym samym o „wierze domyślnej” w Chrystusa, która wiązała się z wiarą w Opatrzność, „że Bóg ratuje ludzi sposobami sobie właściwymi” (Suma teologii, II-II, q. 2, a. 7)[4]. Wiara domyślna miała być wystarczająca do zbawienia przed wcieleniem. W „epoce objawionej łaski”, już po przyjściu Chrystusa, tajemnice wcielenia, męki i zmartwychwstania „głoszone są i podane publicznie (do wierzenia)” przez Kościół, a zatem powszechnie dostępne.

W „epoce objawionej łaski” św. Tomasz rozróżnia dwa rozumienia niewiary: jako „czystego braku” wiary u tych, do których Ewangelia mogła jeszcze nie dotrzeć, i jako odmowy przyjmowania prawd wiary (Suma teologii, II-II, q. 10, a. 1). Zaznacza przy tym, że tylko w tym drugim ujęciu niewiara jest grzechem. „Gdy zaś ujmujemy niewiarę jako czysty brak, co spotyka się u tych, którzy nic nie słyszeli o wierze, to ona nie ma znamienia grzechu, lecz raczej kary; taka bowiem nieznajomość spraw Bożych pochodzi z grzechu pierwszego rodzica”[5] – tłumaczy. Nie oznacza to jednak, by niewierzący w tym pierwszym rozumieniu mieli być od razu zbawieni. Św. Tomasz mówi bowiem o „innych grzechach”, które „bez wiary nie mogą być odpuszczone”[6].

2. Chrzest i Eucharystia

Chrzest i Eucharystia to zdaniem św. Tomasza dwa najważniejsze sakramenty, których znakami były woda i krew wypływające z boku Chrystusa na krzyżu (Suma teologii, III, q. 62, a. 5). Chrzest jest konieczny do zbawienia, bowiem włącza człowieka w Mistyczne Ciało Chrystusa[7] i stanowi bezwzględny warunek rozpoczęcia życia duchowego. Eucharystia z kolei tworzy jedność „Mistycznego Ciała, warunkującego zbawienie w sposób konieczny” (Suma teologii, III, q. 73, a. 3)[8]. Św. Tomasz zaznacza jednak, że skutek sakramentu „może być osiągnięty przed jego przyjęciem, przez samą wolę przyjęcia tego sakramentu”[9]. Oznacza to, że możliwe jest zbawienie przed przyjęciem chrztu i Eucharystii, jeśli tylko była wcześniej wola ich przyjęcia. Oznacza to również, że można być członkiem Kościoła „z pragnienia”[10]. Co więcej, zdaniem św. Tomasza chrzest jest równocześnie przygotowaniem do Eucharystii, a w każdym ochrzczonym jest już wola jej przyjęcia, która wynika z zamierzenia Kościoła.

Chrzest – początek życia duchowego chrześcijan i wieńcząca je Eucharystia tworzą jedność Kościoła – Mistycznego Ciała Chrystusa. W tym kontekście św. Tomasz powraca do popularnego w rozważaniach o zasadzie Extra Ecclesiam… obrazu Kościoła jako arki Noego, która umożliwia ludziom ocalenie.

Katarzyna Sonnenberg

• Ofiary Abla, Melchizedeka i Abrahama, mozaika z VI wieku, bazylika Sant-Apollinare in Classe w Rawennie.
• Andreas Pavias, Ukrzyżowanie, XV wiek, obecnie w National Gallery – Alexandros Soutzos Museum.

---

Powrót