Kościół katolicki wyznaje wiarę w to, że Jezus Chrystus jest jednocześnie prawdziwym Bogiem i prawdziwym człowiekiem. Ta prawda wiary ukształtowała się już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Jednak koegzystencja dwóch natur – boskiej i ludzkiej- w jednej Osobie, stanowi od samego początku tajemnicę, z którą chrześcijanie zmagają się od ponad dwóch tysięcy lat. Zasadniczym źródłem sporów chrystologicznych, które pojawiły się już u zarania Kościoła, były dwa spojrzenia – dwie szkoły teologiczne: antiocheńska i aleksandryjska. Pierwsza kładła większy nacisk na człowieczeństwo Chrystusa, z hasłem Homo assumptus (człowiek przyjęty przez Słowo); druga podkreślała Jego bóstwo, akcentując janowe Verbum caro (Słowo, które stało się ciałem). Na tym tle dochodziło do zawiłych dyskusji, ostrych polemik, prostowania wielu błędnych dróg i poglądów. 

Już w pierwszych wiekach Kościół musiał się zmierzyć z szerzącymi się herezjami; niektóre negowały bóstwo Chrystusa (adopcjonizm, arianizm), inne Jego człowieczeństwo (doketyzm). Jedni próbowali łączyć ludzką i boską naturę Jezusa, prowadząc do ich zmieszania (Eutyches i herezja monofizytyzmu), drudzy sugerowali ich całkowitą rozdzielność (Nestoriusz i nestorianie). Nauczanie Kościoła musiało również stanąć w obronie pełni człowieczeństwa Jezusa, a więc stwierdzenia, że Chrystus przyjął nie tylko ludzkie ciało, ale także duszę rozumną – wbrew herezji apolinaryzmu głoszącej, że odwieczny Logos zastąpił u Chrystusa ludzką duszę.

Wiążącym drogowskazem dla Kościoła stały się ustalenia soboru w Chalcedonie (451 r.):

Zgodnie ze świętymi Ojcami, wszyscy jednomyślnie uczymy wyznawać, że jest jeden i ten sam Syn, nasz Pan Jezus Chrystus, doskonały w bóstwie i doskonały w człowieczeństwie, prawdziwy Bóg i prawdziwy człowiek, złożony z duszy rozumnej i z ciała, współistotny Ojcu co do Bóstwa, współistotny nam co do człowieczeństwa „we wszystkim nam podobny oprócz grzechu”. Przed wiekami zrodzony z Ojca co do Boskości, w ostatnich czasach narodził się co do człowieczeństwa   z Maryi Dziewicy, Matki Bożej, dla nas i dla naszego zbawienia.

Jednego i tego samego Chrystusa Pana, Syna Jednorodzonego, należy wyznawać w dwóch naturach bez pomieszania, bez zmiany, bez podzielenia i bez rozłączania. Nigdy nie zanikła różnica natur przez ich zjednoczenie, ale zostały zachowane cechy właściwe obu natur, które się spotkały, aby utworzyć  jedną osobę i jedną hipostazę. [1]

Carl Bloch „Christ with Thorns”

Konsekwencją przyjęcia przez Jezusa Chrystusa ludzkiej duszy, z jej działaniami rozumu i woli oraz ludzkim poznaniem jest to, że w Chrystusie spotykają się dwie wole (w odpowiedzi na herezję monoteletyzmu), i dwa działania naturalne – Boskie i ludzkie, nie przeciwstawne, ale współdziałające. Współistnienie dwóch natur w jednej Osobie zrodziło jednak trudny do rozwiązania problem wiedzy Chrystusa, jaką miałby posiadać podczas swego ziemskiego życia. Czy posiadał On wiedzę boską i nie musiał niczego od nikogo się uczyć, jak sugerowali przedstawiciele szkoły aleksandryjskiej; czy też, zgodnie z wyznawaną w szkole antiocheńskiej zasadą kenozy (ogołocenia, uniżenia) musiał po ludzku, stopniowo poznawać świat i uczyć się od innych? Na ile boska wszechwiedza właściwa boskiej naturze Chrystusa wpływała i przekładała się na Jego ludzką wiedzę, a jeżeli tak, to w jaki sposób się to odbywało? Jak pogodzić absolutną wiedzę przysługującą Bogu z ograniczoną wiedzą (a więc również z pewną niewiedzą) należącą do natury człowieka?

Do tych pytań, charakterystycznych szczególnie dla epoki średniowiecza, wiek XX i związany z nim rozwój nauk psychologicznych dołączył kolejne trudne pytania – pytania o tożsamość Jezusa Chrystusa. W chrystologii pojawił się cały prąd badający psychologię Jezusa, Jego jedność psychofizyczną, Jego osobowość. Zaczęto stawiać pytania o to, czy Jezus miał świadomość swojego synostwa Bożego, a jeśli tak, to w której wiedzy – boskiej czy ludzkiej? W jaki sposób człowiek może mieć świadomość bycia Bogiem? Czy miał tę świadomość od początku Wcielenia, czy pojawiała się w Nim stopniowo wraz z rodzącą się świadomością Jego misji?

W kilku kolejnych tekstach spróbujemy zmierzyć się z tematem wiedzy i świadomości Jezusa. Najpierw przyjrzymy się temu, co mówią na ten temat teksty Ewangelii, a zwłaszcza przytoczone przez Ewangelistów wypowiedzi samego Jezusa. Później prześledzimy niektóre istotne poglądy Ojców Kościoła, a osobny tekst poświęcimy spojrzeniu św. Tomasza z Akwinu na ten problem. Na końcu chcemy zaprezentować niektóre współczesne prądy chrystologiczne rozwijające się w kontekście nauk psychologicznych, przyjmując jednak z pokorą przestrogę Benedykta XVI:

Teksty (Ewangelii) nie pozwalają nam zajrzeć do wnętrza Jezusa – Jezus stoi ponad naszymi psychologiami (Romano Guardini). Mówią nam natomiast o Jego relacjach do „Mojżesza i Proroków”; ukazują wewnętrzną jedność Jego drogi od pierwszego momentu życia aż po Krzyż i Zmartwychwstanie. Jezus nie ukazuje się w nich jako genialny człowiek, przeżywający wstrząsy, porażki i sukcesy. Gdyby tak było, wówczas jako jednostka z minionej epoki byłby nam nieskończenie odległy. Tymczasem stoi On przed nami jako „umiłowany Syn”, który choć jest zupełnie inny, to jednak właśnie dlatego może być każdemu z nas współczesny, dla każdego z nas „bardziej wewnętrzny, niż my sami jesteśmy dla siebie” (Augustyn, Wyznania,III,6,II) [2]

Magdalena Zubrzycka