XIX wiek wytyczył formule Extra Ecclesiam… dwa zupełnie różne kierunki rozwoju. Pierwszy był odpowiedzią na szerzący się od poprzedniego stulecia indyferentyzm. Uwypuklenie negatywnej interpretacji formuły i nazywanie jej dogmatem stało się z jednej strony orężem do obrony przed zjawiskiem religijnego zobojętnienia, z drugiej zaś potwierdzeniem katolickiej nietolerancji w oczach przeciwników Kościoła. Jednocześnie, to właśnie w tym czasie oficjalne dokumenty Magisterium usytuowały tych niewierzących, których niewiedza jest niemożliwa do przezwyciężenia, poza zakresem omawianej formuły, kontynuując tym samym ograniczanie jej zasięgu, rozpoczęte już w XVI wieku[1].

Ważny, optymistyczny głos do dyskusji wniósł jezuicki teolog – Giovanni Perrone. Perrone odnosił formułę wyłącznie do formalnych heretyków, schizmatyków i ludzi winnych swojej niewiary[2]. Argumentował, że lex evangelica nie może obowiązywać tych, którzy go nie znają; jest ono wiążące dopiero dla tych, którym gorliwie głoszono Ewangelię i którzy mają świadomość konieczności przestrzegania jej prawa[3]. Tych, których nieznajomość wiary jest niezawiniona, Perrone zostawił sądowi Boga, znającemu prawdziwe drogi i myśli serc[4]. Wyraził też ufność w Opatrzność obdarzającą wszystkich ludzi wystarczającymi środkami do osiągnięcia zbawienia, zgodnie z powszechną zbawczą wolą Boga[5]. Według tego teologa,

„skoro Bóg chce, żeby wszyscy ludzie zostali zbawieni, a nikt nie może dostąpić zbawienia bez wiary, Bóg na mocy swego miłosierdzia i przez wzgląd na zasługi Chrystusa zapewnia wszystkim, którzy nie stawiają przeszkód, albo nadprzyrodzone oświecenie, albo pouczenie z zewnątrz w dziedzinie wiary”[6].

Ta interpretacja aksjomatu została potwierdzona autorytetem papieża Piusa IX w Encyklice Singulari quadam z 1854 roku. Bardzo możliwe, że sam profesor Giovanni Perrone miał udział w redakcji papieskiego dokumentu[7]. Pius IX, podzielając postawę sprzeciwu swoich poprzedników wobec indyferentyzmu, traktuje formułę Extra Ecclesiam jako dogmat[8]. Po raz pierwszy jednak włącza do oficjalnego nauczania Kościoła klauzulę łagodzącą sąd wobec tych, których nieznajomość prawdziwej wiary katolickiej jest niemożliwa do przezwyciężenia:

„Trzeba wprawdzie przyjąć jako zasadę wiary, że poza Kościołem apostolskim nikt zbawić się nie może, ponieważ on jest jedyną arką zbawienia, i kto się do niej nie schroni, zginie w wodach potopu; jednakże z najzupełniejszą pewnością przyznać trzeba, że ci co odnośnie do prawdziwej religii znajdują się w niepokonalnej nieświadomości, wcale nie odpowiadają za nią w oczach Bożych. Któż teraz okaże się tak zarozumiały, żeby określać granice tej nieświadomości, zależnie od charakteru i różnorodności ludów, krajów, umysłów i tylu innych rzeczy?”[9].

W innym miejscu papież rozwiewa wątpliwości jakoby niezawiniona ignorancja i samo przestrzeganie prawa naturalnego miało wystarczać do usprawiedliwienia. To zawsze światło i łaska Boża pomagają osiągnąć zbawienie tym, którzy w wolności z tą łaską współpracują[10].

Kwestia czy Kościół jest konieczny do zbawienia na zasadzie konieczności nakazanej (necessitas pracecepti) czy pośredniej (necessitas medii) została przemyślana przez innego jezuitę – Johanna Baptistę Franzelina. Jego eklezjologia znalazła swoje odbicie w VI rozdziale schematu konstytucji O Kościele Chrystusowym, który jednak, choć przygotowany, nie trafił pod obrady Soboru Watykańskiego I, przez co nie posiada autorytetu oficjalnego nauczania Magisterium. Cytujemy go jedynie dla zobrazowania rozwiązania zaproponowanego przez Franzelina:

XIX-wieczne detale z Bazyliki Świętej Trójcy.

„Kościół nie jest stowarzyszeniem, które można swobodnie, jakby to było obojętne dla zbawienia, poznać lub ignorować, wejść do niego albo go porzucić; lecz jest on bezwzględnie konieczny, i to nie tylko na mocy nakazanej przez Pana konieczności zbawienia, gdyż Zbawiciel nakazał wszystkim narodom, by weszły do Kościoła, ale również na mocy pośredniej konieczności zbawienia, gdyż w porządku zbawienia ustanowionym przez opatrzność udzielanie Ducha Świętego, udział w prawdzie i w życiu można uzyskać jedynie w Kościele i przez Kościół, którego głową jest Chrystus”[11].

Jest to równoznaczne z twierdzeniem, że zbawienie wszystkich, nawet tych, którzy nie należą do Kościoła na sposób widzialny, dokonuje się w Kościele i przez Kościół. Przez Kościół, ponieważ nie można uzyskać usprawiedliwienia bez wiary, a Kościół jest jej depozytariuszem. Nawet nadprzyrodzone oświecenie mające prowadzić człowieka do życia wiecznego, równocześnie prowadzi do uczestnictwa w komunii Kościoła w jej eschatologicznym wymiarze. W Kościele, ponieważ można należeć do duszy Kościoła, nie należąc do jego ciała. Jednak, jak twierdził Franzelin, bycie w stanie łaski zawiera w sobie pragnienie przynależności do Kościoła, co już stawia człowieka w relacji do Kościoła widzialnego. A z Bożej perspektywy votum ecclesiae miałoby sytuować człowieka wewnątrz jednego prawdziwego Kościoła[12].

Zofia Tylutki

 

---

Powrót